Foto: culturalrelations.ifa.de
Kada je jedan od najpoznatijih austrijskih ekonomista 20. stoljeća Ludwig von Mises (Ludwig Heinrich Edler von Mises) pisao svoju studiju Liberalizam (1927), stavio je u fokus na pitanje nacije i nacionalnosti, demokratije i nacionalnog identiteta, te vladine intervencije i nacionalnog samoodređenja. Da bi iznašao racionalna rješenja za novu političku i ekonomsku rekonfiguraciju Evrope nakon Prvog svjetskog rata, morao se otvoreno suočiti sa sve većom opasnošću dolazećeg fašizma u Evropi i okrutnom stvarnošću komunizma u Rusiji. Sukob između nacizma i komunizma sve je otvorenije prijetio Evropi, koja je tek bila izašla iz velikih ratnih razaranja u Prvom svjetskom ratu. Danas, kada se nad Evropom ponovo navlače tmurni oblaci nakon epidemije COVID-19, brutalnog i bestijalnog ruskog razaranja Ukrajine i umobolnog ubijanja Palestinaca od Izraela, kada pojedinci koji su počinili ili učestvuju u vršenju genocida i dalje upravljaju svojim zajednicama, kada se sve više urušava međunarodno pravo i moral čovjeka, situacija je skoro pa identična situaciji u kojoj je Mises pisao gore navedenu studiju. Ako se pritom ima u vidu da je svijet uveden u veliki haos nesigurnosti i straha povratkom Donalda Trampa u Bijelu kuću te opća dezorijentiranost i beznađe čovjeka, današnji globalni pejzaž može se sasvim sigurno porediti s općom sumornom klimom pred početak Drugog svjetskog rata. Danas je više nego ikada dosad potrebna odbrana slobode čovjeka, međunarodnog prava i morala. Zbog toga je teško pronaći bolji tekst od ove studije koji bi mogao biti potka odbrani slobode čovjeka i izlaska čovječanstva iz haotičnog stanja na samom početku ovog milenija.
Liberalni pacifistički populizam
Mada je tu svoju priču pisao skoro sto godina unazad, kada je nacionalizam eksplodirao u Istočnoj Evropi nakon kolapsa austrijskog, njemačkog, turskog i ruskog carstva, eho te priče se danas, u eri velike transformacije (krize) globalizma i agresivnog nasrtaja autoritarnog populizma na slobode i prava čovjeka, ponovo aktualizira na istim geografskim prostorima, sa istom sadržinom i sa istim žestinom. Idealni politički recepti s naglaskom na slobodi pojedinca, vladavini zakona i ustavnog ograničenje vlasti danas su na strmoj nizbrdici, s mogućnošću da se definitivno izgube u haosu grubog nasrtaja autoritarnog populizma na demokraciju i slobode čovjeka.
Dok su živjele relativno izolirano jedna od druge u statičnim društvenim uvjetima, većina ljudskih zajednica slobodno je slijedila svoje vlastite običaje, tradicije i vjerovanja. Njihove međusobne komunikacije bile su u ingerenciji njihovog zajedničkog vladara (monarha) i bogova (crkve). S novom podjelom rada povećavale su se mobilnost i slobode Homo sapiensa, što je male zasebne zajednice sve više guralo iz izoliranosti u međuovisnost. Kroz rastuću industriju i trgovinu čovjek sve više postaje svjestan nužnosti međusobne komunikacije i suradnje. Javlja se potreba za širim komunikacijama, zajedničkim jezikom i zajedničkim sistemom vrijednosti, što male zatvorene homogene zajednice gura ka integracijama u šire zajednice u kojima se počinju razvijati zajedničke vrijednosti i interesi zajedničkog preživljavanja. U tim širim geografski prostorima preživljavanja rađaju se i prve liberalne ideje, što će voditi stvaranju liberalne filozofije i politike, pod čijim se udarom definitivno urušava strogo hijerarhijski (monarhijski) sistem vladanja u sprezi vladara i crkve.
Stvaraju se zajednice zajedničkog jezika, geografije, kulture, vjerovanja i zajedničke volje da mirno upravljaju same sobom, ne osporavajući to isto pravo drugim zajednicama. To je bio period stvaranja „liberalnog“ ili „pacifističkog“ nacionalizma, u kojem je sloboda nacije značila oslobađanje od dominacije vladara (monarha) i bogova (crkve), što je obezbjeđivalo solidarnost među narodima. U tom procesu oslobađanja Homo sapiensa rađa se nacija kao novi oblik zajedničkog življenja koji će sve do današnjih dana oblikovati historiju čovječanstva.
U tom periodu dominira filozofija „opće volje“ Jeana-Jacquesa Rousseaua, koju je ovaj filozof razvio u svom maestralnom tekstu „Društvenog ugovora“ u kojem se elaborira „opća volja“ naroda, koji donosi zakone kojima se pokorava sam sebi i time ostaje slobodan. U ovom pravno-filozofskom pogledu „opća volja“ naroda kompatibilna je s individualnom slobodom čovjeka, koji ima pravo prenošenje „opće volje“ naroda na autoritet vladara putem „općeg društvenog ugovora“. U ovom pravno-filozofskom konceptu iz neotuđive slobode čovjeka proizlazi neotuđivo pravo naroda na slobodu, čime se legitimitet autoriteta (vladara) ograničava slobodom pojedinca. Kako je sloboda čovjeka neotuđiva, isključuje se mogućnost pokoravanja naroda bilo kome, izuzev samom sebi. Kada vlada (vladar) prekorači granice koje je postavio narod, misija naroda je da ukine takvu vladu i svoje povjerenje prenese na drugog vladara.
Volja naroda naspram slobode čovjeka
Klasični liberalizam bio je tada dominirajuća ideologija s naglaskom na individualnoj slobodi, privatnom vlasništvu, slobodnom poduzetništvu, slobodnoj trgovini, vladavini prava i ustavno ograničenoj vladi. Ideologija klasičnog liberalizma vidjela je u proširenju građanskih sloboda na manjinske grupe mogućnost smanjenja vjerovatnoće i okrutnosti ratova među nacijama.
I sve je teklo u pravcu širenja slobode i socijalne pravde dok se nije pojavila ideja nacionalizma kojom će individualna prava čovjeka biti supstituirana kolektivnim pravom nacije, odnosno principom samoodređenja naroda. Taj princip uzdiže naciju na najviši pijedestal društvenih vrijednosti u kojima se zamagljuju individualna prava i slobode Homo sapiensa, a sve to u interesu opstanka kolektivnog identiteta nacije.
Proces stvaranja širih zajednica s istim jezikom komuniciranja na zajedničkom geografskom prostoru, s jedinstvenim sistemom historijskih i kulturnih vrijednosti i s jedinstvenim sistemom upravljanja, što je bilo uvjetovano novim oblikom proizvodnje, nije tekao na svim prostorima glatko i bez zastoja. Brojne male zajednice ostajale su i dalje zatvorene i izolirane pod jurisdikcijom većinske nacionalne grupe, što ih je sve više guralo ka težnji zadržati svoju jezičku i kulturnu autonomnost i ekonomsku samostalnost nastojeći se intimnije povezati sa sličnim ili istim zajednicama koje su ostale van integracijskog prostora u kojem su se našle. To je vodilo permanentnoj prijetnji geografskog redizajniranja nacionalnih država, što je vodilo čestim unutarnjim sukobima i ratovima u kojima su ili nestajale manje zajednice ili su se nacionalne države raspadale. Permanentna prijetnja raspadom ranih nacionalnih država, koje su postale temeljna platforma novog oblika proizvodnje, trgovine i međusobnih komunikacija, nužno je tražila razrješenje statusa manjinskih grupa koje su ostale izolirane u okviru novonastali teritorijalnih širih zajednica (nacionalnih država).
Razorna moć autoritarnog populizma
Pod udarom te prijetnje reformira se klasična liberalna filozofija, što afirmira ideologiju nacionalizma i ideologiju socijalizma s obostranom pretenzijom jačanja koncepta slobode i socijalne pravde. I jedna i druga ideologija pretpostavljaju potrebe jačanja kolektivnog identiteta u odnosu na identitet pojedinca. Industrija, proizvodnja i distribucija svih dobara, kao i trgovina, stavljene su pod komandu kolektivnog interesa nacionalne države. Sve snažnije se razvija birokracija koja upravlja ovim procesima i koja troši najveći dio nacionalnog bogatstva. U sjenci filozofije „opće volje“ J. J. Rousseaua pojedinac sve više postaje apstrakcija, a država stvarnost, što će voditi potčinjavanju pojedinca naciji/državi.
Razaranje klasične liberalne filozofije nastavljeno je u punom opsegu masovnim ograničenjem sloboda čovjeka, ograničenjem trgovine, stavljanjem industrijske i poljoprivredne proizvodnje pod kontrolu države i ograničenjem potreba stanovništva. U ovakvim okolnostima u kojima državna/nacionalna birokracija sve moćnije preuzima kontrolu nad intervencionističkom ekonomskom politikom države, u kojoj sve više raste nepažnja države prema građanskim pravima i slobodama, raste ekonomska, pravna i politička diskriminacija prema manjinskim zajednicama dovodeći ih u sve nepovoljniji ekonomski i socijalni položaj. Brojne manjinske grupe našle su se u nepovoljnim okolnostima i odbijaju bezuvjetno prihvatiti liberalne i demokratske ideje o nacionalnom samoodređenju naginjući sve više ka očuvanju sopstvene neovisnosti. S druge strane, u interpretaciji kolektivističkog nacionalizma nacionalni ideal sve se više prepoznaje kroz poziv svim ljudima koji govore istim jezikom i koji pripadaju istom kulturnom i vjerskom identitetu da budu dio iste nacionalne države. U okviru liberalnih i demokratskih ideja nacionalizma dolazi do oštrog sukoba između koncepta „liberalnog pacifičkog nacionalizma“ i koncepta „autoritarnog populističkog nacionalizma“, koji se međusobno inherentno isključuju, što otvara izuzetno senzibilno pitanje sukoba između liberalizma i demokracije“ s jedne i autoritarnog populizma i države s druge strane. Taj sukob danas doživljava svoju punu kulminaciju, o čijem rješenju umnogome ovisi sudbina čovječanstva.
Sukob pacifističkog i autoritarnog populizma
Intervencionistička politika države (propisi, kontrole, ograničenja, zabrane, subvencije) učinit će sukobe između „liberalnog pacifičkog nacionalizma“ i „autoritarnog populističkog nacionalizma“ neizbježnim, što će odnose između većinskog i manjinskog identiteta učiniti odnosima punim agonije, ljutnje i strahova, što je neminovno vodilo u sukobe, a što će i dovesti do drugog velikog svjetskog rata s velikim ljudskim žrtvama i ogromnim devastiranjem čovječanstva.
Danas autoritarni većinski nacionalni populizam ponovo izrasta u vidljiv mehanizam ograničenja slobode i socijalne pravde za čovjeka u uzavrelom svijetu. Autoritarni sistemi sve evidentnije ograničavaju i negiraju pojedinačne građanske slobode, sužavaju slobodu manjina, slobodu kretanja ljudi, uvode visoke carine da bi spriječili slobodno kretanje roba, zagovaraju kontrolirane ratove, a sve to da bi se obezbijedila dominacija „većinskog autoritarnog populizma“ nad „liberalnim pacifičkim nacionalizmom“.
Danas se traže nove ideologije i nove smjernica za mudriju politiku koja bi mogla ponuditi drugačiji i efektniji izlaz iz ovog haotičnog svijeta, što traži novo određenje prirode demokracije i nacionalnog identiteta i samoodređenja naroda koje bi moglo biti kompatibilno s dosegnutim stupnjem tehnološkog i znanstvenog razvoja čovječanstva. A sve to da bi se bar donekle ostvarila komplementarnost kolektivnih nacionalnih interesa i interesa pojedinca i grupe, što permanentno izaziva tenzije visokih rezonanci u multikulturnom svijetu.
Jedan od odgovora na političke i ekonomske tenzije i antagonizme između države i nacionalne grupe/grupa unutar većinske nacionalne zajednice mogao bi se potražiti u povratku ka idejama klasične liberalne filozofije sa slobodnim tržištem i s ograničenjima vlade, s punim pravima i slobodama čovjeka kao individualnog samoodređenja Homo sapiensa, kao korektora kolektivnog prava nacije na samoodređenje, kako je to vidio Mises.
Balans između moći države i prava i sloboda čovjeka
U klasičnoj liberalnoj ideologiji samoodređenje čovjeka kao individue, sa svim njegovim pravima i slobodama, ne poništava kolektivno pravo samoodređenja nacije, već ga samo koriguje u smislu ograničenja mogućnosti većinske grupacije da poništi individualna prava i slobode pojedinca i grupe uime tog kolektivnog prava. Time se kolektivno pravo nacije na teritorijalno samoodređenje uvjetuje (ograničava) poštovanjem individualnih prava i sloboda čovjeka.
Otud u ovom konceptu klasične liberalne ideologije nacionalna zajednica (država) koja je prethodno očistila svoj nacionalni teritorij ubijanjem, protjerivanjem ili zastrašivanjem manjinskih grupa i pojedinaca drugog identiteta trajno gubi pravo na samoodređenje u smislu slobodnog stvaranja sopstvene nacionalne države. Znajući da će izgubiti pravo na slobodno stvaranje sopstvene nacionalne države i da će joj to biti znatno otežano zbog prezira međunarodne zajednice i nametnutih sankcija te priznanja manjinskim zajednicama da se u tom slučaju konstituiraju kao slobodne nacionalne državice, većinska nacionalna zajednica slijedila bi svoje primarne nacionalne interese uzdržavajući se od sukoba s manjim nacionalnim grupama, izbjegavajuću njihovu političku, ekonomsku i pravnu marginalizaciju i diskriminacije.
Isti efekt važio bi i za manjinske nacionalne grupe koje bi nasilnim putem pokušale ostvariti svoj primarni interes (secesiju) i promijeniti administrativnu jurisdikciju matične države radi uključivanja u administraciju druge postojeće nacionalne države, ili radi formiranja vlastite zasebne nacionalne države. Znajući da bi svaki nasilni sukob s centralnom vladom vodio trajnom gubljenju njenog prava na secesiju te trajnoj podršci međunarodne zajednice političkoj i administrativnoj centralizaciji matične države, manjinska zajednica bi sve više primarno bila motivirana za suradnju nego za konflikt sa centralnom vladom.
Za razliku od neoliberalne ideologije, u kojoj mogućnost korištenja samoodređenja nacije ili secesije nacionalnih manjina ovisi o stepenu dosegnute političke i vojne moći, što predstavlja glavnu branu međusobnom povjerenju i suradnji, u klasičnoj liberalnoj filozofiji moć i sila bivaju supstituirani pravima i slobodama čovjeka, čije ostvarenje garantira međunarodna zajednica, što objektivno gura ka stvaranju međusobnog povjerenja i suradnje među participantima.
Strategija centralizacije države u konceptu klasične liberalne filozofije pojavljuje se kao najlošija opcija za centralnu vladu, isto kao strategija secesije za manjinske nacionalne grupe. U ovom konceptu strategija suradnja i kooperacija se pojavljuje kao najbolji i najracionalniji izbor i za jednog i za drugog participanta. U ovom konceptu i većinska nacionalna zajednica i manjinska nacionalna zajednica objektivno su motivirane za međusobnu suradnju, više nego za konflikt, koji se u ovom konceptu pojavljuje kao poguban izbor za obje strane.
Kako klasična liberalna filozofija odbacuje vlast jednih nad drugima, put do trajnog mira ne vodi kroz jačanje države i centralne vlasti, kao što to socijalizam traži. Što država više zadire u život pojedinca, i što joj politika postaje važnija od interesa čovjeka, to se stvara šire područje trvenja na teritorijama s mješovitim stanovništvom. Otud se ograničavanjem državne vlasti na minimum, kako navodi Mises, znatno smanjuje antagonizam između različitih nacija koje žive jedna pored druge na istoj teritoriji.
U konceptu klasične liberalne ideologije fokus se pomjera od distribucije političke moći između nacionalnih grupa ka magnitudi poštovanja prava i sloboda čovjeka kao modelu distribucije političke moći, što objektivno vodi u međusobno povjerenje i suradnju, a ne u konflikt u multinacionalnoj zajednici. U ovom konceptu racionalan balans između političke decentralizacije i prava i sloboda čovjeka čini najefikasniji mehanizam zaštite mira.
