Ideološke matrice koje je režim Slobodana Miloševića posejao devedesetih godina prošlog veka, nažalost, nikada do kraja nisu dekonstruisane u Srbiji. Naprotiv, nije preterana tvrdnja da je srpsko društvo generacijama okovano upravo predstavama o večnim neprijateljima, zaustavljeno u istoriji koja se uvek iznova proživljava u sadašnjosti, zarobljeno opsesivnim idejama o osvajanjima davno izgubljenih teritorija. Tih devedesetih, putem svih raspoloživih državnih ideoloških aparata, veliki broj građana Srbije poverovao je da su „naši“ večni neprijatelji Bošnjaci (nazivani „Turcima“), Hrvati (nazivani „ustašama“), Albanci (nazivani „Šiptarima“), homoseksualci (nazivani „pederima“)… I svi oni koji su se suprotstavljali ovim grubim stigmama i stereotipima bili su proglašavani izdajnicima i/ili autošovinistima i, najčešće, svrstavani u jednu od navedenih kategorija, proporcionalno prirodi odbrane koju su u javnosti iznosili u ime označenih.
Nakon neuspele tranzicije početkom 2000-tih, stara „neprijateljstva“ podgrejana su populističkim ambicijama novog autoritarnog režima. Navodeći stav Magdalene Najbar Agičić da je država „ključni tvorac politike istorije koja se nalazi u istoj ravni s politikom zdravstva, politikom poljoprivrede ili rudarstva“, Dubravka Stojanović upućuje na važnost analize politike istorije budući da je ona istovremeno i analiza državne politike, odnosno same države: „politika istorije nam detektuje da li je država autoritarna, jer isključuje i zabranjuje pluralnost sećanja, ili je demokratska, jer to podstiče. Da li je njena identitetska politika zatvorena, isključiva i nacionalistička, ili nije“. Prema Dubravki Stojanović, promene na činjeničnom nivou, kao i na nivou njihovog tumačenja u srpskim udžbenicima istorije od 1913. do 2021. godine, potvrđuje tezu da su oni potpuno zavisni od trenutnih političkih potreba sadašnjosti, pa je zbog toga, recimo, „bilo moguće da se u nekima od njih ne pomene činjenica da se „večni neprijatelj“ Turska borila na istoj strani sa Srbijom u Drugom balkanskom ratu“. Kome je, dakle, u Srbiji od devedesetih godina do danas bilo neophodno konzerviranje „slika u glavama“ građana, koje su se prenosile s generacije na generaciju i onemogućavale ozdravljenje srpskog društva, uskraćujući istovremeno i šansu za prestanak dugog hoda po oštrici potencijalnih novih konflikata?
Još je 1922. Valter Lipman našao da su od svih uticaja na javno mnjenje najsuptilniji i da najdublje prožimaju upravo oni koji stvaraju i održavaju repertoar stereotipa: „O svijetu su nam govorili prije nego što smo ga vidjeli. O većini stvari imamo predstavu prije nego što ih iskusimo.“ Ove apriorne predstave Lipman je definisao kao „prekoncepcije“ koje, ukoliko nas vaspitanje nije učinilo svesnima da ih posedujemo, gotovo u potpunosti upravljaju našim procesom percepcije: „One obilježavaju izvjesne objekte kao poznate, druge kao strane, naglašavajući razliku, tako da se malčice poznato čini veoma poznatim, a ponešto čudnovato sasvim stranim.“
Ono što je prema Lipmanovom uvidu posebno važno jesu, s jedne strane, priroda stereotipa kao „predstava u našim glavama“, a sa druge priroda lakovernosti s kojom ih upotrebljavamo. I jedno i drugo svoje ishodište imaju u obrascima koji čine naš Weltanschauung: „Ako u toj filozofiji pretpostavimo da je svijet kodiran prema šifri koju posjedujemo, po svoj prilici će naši izvještaji o onome što se događa opisivati svijet koji se ravna prema našoj šifri.“ Međutim, Lipman naglašava da ako nam naša životna filozofija omogući uvid po kojem je „svaki čovjek samo mali dio svijeta“ i da je ljudska inteligencija kadra da percipira samo faze i aspekte u grubom spletu ideja, čak i dok upotrebljavamo stereotipe možemo da imamo i istovremenu spoznaju da su to samo stereotipi, tada ih se nećemo odveć čvrsto pridržavati i „rado ćemo ih modificirati“. Tek pod ovim okolnostima sva upotrebljiva istorija može da bude bezopasna ili, kako to Lipman formuliše, „antiseptična“. Preciznije, upravo naša nekontaminirana životna filozofija koja obazrivo i sa distancom postupa sa stereotipnim predstavama, može da nam omogući „da znamo koja bajka, koji udžbenik, koja tradicija, koji roman, kazališni komad, slika, fraza je neku prekoncepciju usadila u ovaj duh, a neku drugu u onaj“.
Prema Ričardu Dajeru, kada je reč o promišljanju fenomena stereotipizacije, nije najbitnija njihova kvalifikacija kao „pogrešnih“ aspekata ljudskog mišljenja i prikazivanja nego podatak ko ih kontroliše i definiše, i zbog čega – kojim i čijim interesima oni zapravo služe. Dajer posebnu pažnju poklanja problemu „društvene konstrukcije realnosti“, centrima moći koji je kreiraju, kao i načinu na koji stereotipi podstiču na konsenzus: „Stereotip se uzima da bi se izrazilo opšte slaganje u pogledu određene društvene grupe, kao da se to slaganje pojavilo pre samog stereotipa i nezavisno od njega.“ Uz konstataciju da mi najvećim delom upravo iz stereotipa dobijamo ideje o društvenim grupama, kao i stav da je konsenzus koji stereotipi prizivaju mnogo više na nivou pojavnog nego na nivou realnog, Dajer zaključuje da stereotipi izražavaju specifične definicije realnosti uz propratne vrednosne procene, što je istovremeno indikator dispozicije moći u društvu: ko predlaže stereotip i ko ima moć da ga osnaži…
Otud je najvažnija funkcija stereotipa „da održavaju oštre, ograničavajuće definicije, da jasno definišu gde se granica završava, pa tako i ko je jasno unutar, a ko izvan nje“. Dajer naglašava funkciju i moć stereotipa da mapiraju granice društveno prihvatljivog ponašanja, ali i da „insistiraju na tim granicama upravo na tačkama gde ih u stvarnosti uopšte nema“. Kriterijum za intenzitet stereotipizacije on vidi upravo u proceni stepena rigidnosti i prodornosti stereotipa kojom se potencijalno menjaju postojeće definicije društva.
Ukoliko prihvatimo tezu Klausa Rota prema kojoj nije problematično postojanje stereotipa, mitova i identiteta, nego način na koji se kolektiviteti ili pojedinci ophode prema njima, onda su upravo zatvorene kulture sa rigidnim mehanizmima i principima na kojima (i pomoću kojih) su zasnovane, ilustracija jednog od problematičnih i potencijalno rizičnih načina ophođenja prema ovim „slikama u glavama“, kao prema pojednostavljenim, šematizovanim, često stigmatizirajućim i najčešće instrumentalizovanim predstavama.
Prema Rotu, stereotipi mogu da budu i neophodni i korisni u komunikaciji sa stranim/drugačijim ukoliko ih svesno koristimo deskriptivno a ne vrednosno, ukoliko njihovo „istinito jezgro“ omogućava ostvarivanje kontakta a oni ostanu promenljivi i podložni iskustvenom preobražaju usled samosvesnog empirijskog jedinke ili grupe, i samim tim nepodesni za konvertovanje u dogmatske kodove i matrice.
Međutim, u zatvorenim društvima stereotipi su neizbežno funkcionalizovane, pojednostavljene i šematizovane predstave, strukturirane najčešće u vidu dogmatskih kodova podesnih za prerastanje u manipulativne naloge, opredmećenih u formi predrasuda i klišea o neprijateljima, u formi mitova preraslih u veličanje sopstvene nacije, ksenofobiju i šovinizam, ili u veličanje sopstvene političke opcije, najčešće agresivno. Budući da se stereotipi ne prenose sami od sebe, Rot kao poželjni model ophođenja sa njima vidi istovremeno razvijanje i prenošenje „kulturnih tehnika“ sa ciljem dekonstrukcije ovih pojednostavljenih slika pri čemu bi destereotipizacija i pozitivno reagovanje na razliku i razvijanje kritičkog mišljenja postali sastavni delovi afirmativnih vrednosti kulturnih identiteta.
Upravo suprotno, u kulturama zatvorenih društava stereotipne predstave postaju svojevrsni nukleusi manipulativnih strategija, uvek vrednosno konotirani, rigidni i nepromenljivi i uvek instrumentalizovani u političkom, sociokulturnom ili nacionalnom kontekstu. U tom smislu, i kulturne tehnike zatvorenih društava usmerene su prevashodno ka zatvaranju i netoleranciji stranog, ka sveopštoj stilizaciji po obrascu kolektivne volje koja, kao nadređena svakoj pojedinačnoj volji, kreira estetski i etički problematične vrednosne sisteme. U slučaju zatvorenih kultura stereotipi su neizbežno forme tendencioznog i stigmatizirajućeg sužavanja percepcije i artikulacije, i kao takvi ugrađeni u same temelje njihovih vrednosnih sistema.
Ova funkcija je u zatvorenim sistemima dvojaka: najpre, usmerena ka preoblikovanju i dekodiranju realno postojećeg i modelovanju stvarnosti i okruženja prema potrebama sopstvenog programa, a potom usmerena na očuvanje i konzerviranje na ovaj način kreiranog poretka… Tako bi funkcija stereotipa u kontekstu i konceptu zatvorenih društava i kultura mogla biti viđena ne samo kao sužavanje mišljenog i percipiranog nego i kao svođenje pluralizma mišljenja, govora i stvaralačkih praksi na zajednički imenitelj, tj. na aktuelni doktrinarni kod.
U tom smislu, Rot konstatuje da stereotipizacija može da pogodi različite oblasti života: „U suštini sve može da postane predmet stereotipizacije.“ Iako predmet stereotipizacije mogu biti stanja, prilike i institucije, istorijski događaji i slike, prema Rotovom uvidu najpoznatiji su i najrašireniji (i najpodesniji kao podloga za kreiranje manipulativnih naloga) društveni stereotipi kao ustaljene predstave o karakteristikama pojedinih grupa, pojava ili događaja. Upravo pomoću društvenih stereotipa i stereotipnih istorijskih slika konstruišu se nacionalni identiteti i iniciraju kolektivne emocije.
Nezavisno od predmeta stereotipizacije postupak stereotipnog preosmišljavanja podrazumeva najpre tumačenje, potom vrednovanje i, najzad, delanje (u skladu sa određenom stereotipnom predstavom). Kao „mentalne strukture“ stereotipne predstave se objektivizuju putem verbalnih, vizuelnih, simboličkih i predmetnih izraza i mogu biti veoma dugog trajanja i veoma velikog učinka, tako da mogu da „konzerviraju istorijska iskustva i tokom više vekova“.
Rot ukazuje na specifičnost verbalnih stereotipa: izražavaju se u nizu, koriste spontano u komunikaciji, i integrišu u manje ili više tradicionalne žanrove, a koji su emanirani kao rečenice, poređenja, poslovice, izreke, idiomi i dr., uvek sa pratećim afektivnim potencijalom koji se prema potrebi ideološkog okvira može manje ili više intenzivirati čak i onda kada je, usled vremenske distance, izgubio svoju delotvornost: „Mnogi idiomi, obrti, poređenja, poslovice i poslovične fraze su, međutim, kao i izbledele metafore, vremenom otupeli i izgubili svoj afektivni potencijal (…) Taj afektivni potencijal, međutim, može uvek da se reaktivira, u zavisnosti od političke i društveno-ekonomske situacije ili konkretnog konteksta (npr. „turska pošast“, „poljska privreda“, „Balkan, bure baruta“).“ Rot, između ostalog, precizira i da se u svakodnevnoj komunikaciji stereotipi i predrasude najčešće izražavaju upravo u formi rečenica-kvalifikativa i poređenja (npr. “Grci su…” “Nemci su…” ili “lukav kao Grk”, “tup kao Nemac”), ali i kao jezgroviti i slikoviti, jezički utvrđeni iskazi svojstveni određenoj kulturi npr. “jedan Grk laže kao deset Cigana”.
Postoje i kompleksniji oblici verbalnih stereotipizacija koji izražavaju skupine stereotipnih predstava u bajkama, legendama, anegdotama, poeziji, prozi, narativima, ali i, nevezano za verbalni izraz, vizuelnim umetnostima, amblemima, simbolima, spomenicima, skulpturama, karikaturama. Ove kompleksne strukture se, u zavisnosti od svog intenziteta i trajanja, postepeno ugrađuju u kulturni prostor i postaju specifični i signifikantni za određenu kulturu u određenom vremenskom periodu.
Rot napominje da upravo sposobnost stereotipnih predstava da budu ukorenjene u tradicionalne oblike, u kolektivno i „kulturno pamćenje naroda“ daje stereotipima izuzetnu stabilnost i otpornost na promene, što je posebno vidljivo u izraženoj kulturi sećanja i usmerenosti na prošlost u zemljama jugoistočne Evrope. U tom smislu se stereotipne slike (bilo da je reč o auto ili hetero stereotipima kao predstavama o nama ili drugima), okamenjene u jezičkim formama, skladište u riznicama kolektivnog znanja i kao „tipizacije uvrežene u podsvesnom“ veoma lako čuvaju, prenose i šire pomoću procesa socijalizacije i akulturacije, dakle putem obrazovnog sistema, medija, institucija: „Predstave o strancima i istorijske predstave su, dakle, slike u glavama koje smo tek veoma retko svesno izgradili po sopstvenom ukusu, već smo ih po pravilu bez daljeg osporavanja usvojili kao deca, procesom socijalizacije i akulturacije (vaspitanjem, školom, putem medija, svakodnevice).“
Rot naglašava da je svaka grupa (društvena ili nacionalna) u izvesnom smislu determinisana skupovima vrednujućih auto i hetero stereotipa, kao slika koje bitno određuju odnos među grupama i koje mogu biti (i najčešće jesu) projektovane tako da kreiraju propisani identitet. U tom smislu, gotovo svaki kulturni kontakt je determinisan sopstvenim ili prenesenim iskustvom koje je ostavilo konkretan trag ili dobilo izraz u specifičnim predstavama o drugom.
U kontekstu moguće manipulacije kolektivnim sećanjem iniciranim ideološkom kodifikacijom prošlosti, sadašnjosti i budućnosti, Rot ukazuje na činjenicu da postoji tesna povezanost između stereotipa i mita, po tipu slična onoj koja uspostavlja međuodnos između stereotipa i identiteta. Mitovi su zapravo stereotipne, ustaljene predstave o istoriji, priče o nečemu što se dogodilo, priče koje se smatraju istinitima a kojima je funkcija objašnjavanje i tumačenje „korena“, ali i „potvrđivanje i legitimisanje fundamentalnih vrednosti i normi, ideja i načina ponašanja, slika sveta i identiteta grupe“.
Kao konstruisane slike o sebi i drugima mitovi se nalaze u korpusu elementarnih vrednosti jednog društva ili jedne kulture, najčešće potencirajući istorijsko kolektivno iskustvo, sa svrhom samopotvrđivanja zajednice. Međutim, ukoliko se mitovi ideološki i politički utilitarizuju i funkcionalizuju, oni su uvek kreirani kompatibilno vladajućem doktrinarnom kodu i, u takvim slučajevima, kao političko sredstvo služe upravo legitimaciji i moći države, nacije, partije ili etničke grupe, koja ih konstruiše – istovremeno ograničavajući i, najčešće, stigmatizirajući druge, strance, manjinski opredeljene itd.
Hajnc Ginter Štobe, nemački filozof i teolog, upozorava da kod svake predrasude, kao i kod slike o neprijatelju, najpre valja izbegavati svaki dogmatizam i biti svestan da je neophodno preispitati njihov stvarni sadržaj, ali da se isto tako mora strogo paziti da se slike o neprijatelju ne uobliče u stereotipe koji celu grupu kvalifikuju kao neprijatelje, jer upravo s ove tačke počinje svaka ratna propaganda: „Ova strategija sveopšteg moralnog obezvređivanja, čiji je rezultat, ukratko, satanizacija neprijatelja, ova najdraža tehnika ideološkog manipulisanja, lakše uverava i trajnije deluje nego glavna značajka stvarnog ili navodnog neprijatelja. Naime, da hoće da nam nanese štetu, što već samo po sebi ima negativni karakter.“
Prema Štobeu, stereotipizirana slika o neprijatelju radikalizuje ovu negativnost pretvarajući je u simbol najvećeg ugrožavanja, što onda mobilizira sveukupne odbrambene snage, istovremeno stvarajući osećaj apsolutne moralne nadmoćnosti. U svetlu ratne propagande, piše Štobe, „predstojeći ili već započeti rat čini se kao manihejska borba između dobra i zla, svetla i tame, a ovakva stilizacija snažno profiliše grupni identitet i pojačava osećaj međusobne povezanosti“.
Zapadni Balkan nikada nije prestajao da bude teritorija prezasićena dogmatskim predrasudama i stereotipizirajućim slikama o drugom kao neprijatelju. Radi se o infantilnoj društvenoj operaciji kojom se „neprijateljski drugi“ neprestano radikalizuje kako bi se suspendovala svaka mogućnost da sopstvenog suseda doživimo kao nama sličnog, odnosno kako bi se uvek iznova potvrđivala „supstanca“ našeg posebnog kolektivnog identiteta. Na taj način se kontinuirano proizvodi „drugi“ s kojim nije moguć simetričan dijalog, posredovan stvarima koje nas inače povezuju (jezik, kultura, istorija i sl.).
A kada se ovaj kontinuitet ukrsti s voljama i namerama autokrata i populista dobijamo svojevrsnu večitu pretnju ratnim stanjem. Za režime sklone masovnim manipulacijama javnog mnjenja ovo produženo ratovanje, makar i preko slika u našim glavama, zapravo je sigurna kuća za opstanak na vlasti.
