Danas se u obnovljenoj kući Milanovića, modernom kulturnom centru u Banjaluci, može čuti ime poput jednog revizionističkog kvaziistoričara i umjetnika Matije Bećkovića iz Srbije, koji otvoreno širi velikosrpsku propagandu, a „velika“ autorska imena koja pišu predstave u nekadašnjem Narodnom pozorištu Bosanske krajine (danas Narodno pozorište Republike Srpske) poput Nikole Pejakovića bivaju nagrađena od vlasti zbog širenja velikosrpske propagande „srpskog svijeta“ u kojem nema mjesta za druge. Naravno, sve ovo služi srpskoj političko-ekonomskoj eliti da duboko profitira eksploatacijom srpskog naroda, ne dozvoljavajući mu da vidi ogromne jugoslovenske zaostavštine multikulturalizma kako u Banjaluci tako i u čitavoj Bosni i Hercegovini.
Znamo li imena Ismet Mujezinović, Fuad Balić, Petar Lubarda, Ahmed Bešić, Smail Iftić, Mersad Berber, Omer Berber, Alojz Ćurić, Bekir Misirlić, Enver Štaljo i dr.?
Prije nego što se upoznamo s nekima od njih moramo se upoznati s prilikama u kojim se predratno banjalučko društvo razvijalo. Nakon Drugog svjetskog rata na čelo društvenog razvoja stavljene su ideje radničke demokratije, samoupravljanja, bratstva i jedinstva, kao i put kulture, koja postaje temelj slobodnoj misli. Na taj način se i banjalučka kultura udaljava od konzervativnih elemenata starog društva, pa se već u prvoj deceniji razvoja nakon Drugog svjetskog rata vrši kulturni preporod.
Jedine kulturne institucije od 1945. do 1955. godine bile su pozorište i muzej, a u gradu se nalazio samo jedan likovni umjetnik – Božo Nikolić. Već početkom juna 1946. godine zabilježena je prva izložba slika Milana Vasiljevića. To su svega dvije ličnosti sve do 1950. godine, kada na VIII izložbi Udruženja likovnih umjetnika BiH stupaju imena poput Ismeta Mujezinovića, Hakije Kulenovića i drugih. Tih godina umjetnost lagano oživljava, pa je tako 1955. godine u Banjaluci s radom počeo i Dom kulture. Tom periodu svjedoče i Banjalučke novine, Oslobođenje i Mladi Krajišnik u čijim su se kolumnama našle brojne izložbe. Jedna od najpoznatijih bila je izložba koju je otvorio Momir Kapor, predsjednik Narodnog odbora grada, 25. maja 1954. godine u čast 62. rođendana Josipa Broza Tita. Dom kulture u Banjaluci (današnji Banski dvor) postaje centar kulturoloških zbivanja. Tako je u prvom devetogodišnjem radu Doma kulture organizovano 111 likovnih manifestacija, pored brojnih drugih kulturnih događaja.
Banjaluka je tako imala nekoliko samostalnih izložbi, a jedna od poznatijih bila je izložba banjalučkog akademskog slikara Kemala Širbegovića. S njim je pokrenuta ideja da se u Banjaluci priredi veća domaća likovna manifestacija. Tome svjedoči i Fuad Balić, pokretač i osnivač Kočićevog zbora u Banjaluci, koji je u čast Dana Republike 1962. godine napisao: Zahvaljujući inicijativi uprave Doma kulture i banjalučkim slikarima 28. novembar biće značajan datum, koji istovremeno treba da bude kamen temeljac i međaš u razvoju banjalučkog slikarstva. Tada je pokrenuta godišnja međunarodna likovna izložba Jesenji salon, koja je trajala sve do 1992. godine.
U tom periodu, po narudžbi Narodnog odbora Grada Banjaluka, veliki jugoslovenski vajar Antun Augustinčić pravi spomenik na brdu Šehitluci (danas Banj brdo). Spomenik je otkriven 27. jula 1961. godine, a unutrašnjost spomenika planirana je da bude iscrtana motivima iz Narodnooslobodilačke borbe. Za to je bio zadužen akademski slikar Ismet Mujezinović. Dvije godine kasnije akademski vajar Ahmed Bešić predlaže da se postave biste narodnih heroja iz Banjaluke oko tvrđave Kastel. Ove biste su u ratu devedesetih uklanjane. Kasnije, na inicijativu titoističkih udruženja, vraćene su i postavljene na današnji Trg boraca NOR-a pored hotela Bosna.
Kada je Banjaluku pogodio zemljotres 1969. godine, zajedno s infrastrukturom stradao je i umjetnički život grada. Pomoć je stigla iz svih dijelova Jugoslavije, kao i svijeta, pa je tako pokrenuto i prikupljanje umjetničkih djela kako bi se banjalučki kulturni život rehabilitovao. Za samo dvije godine prikupljeno je više od 800 umjetničkih dijela koja su postala temelj za stvaranje banjalučke galerije. Tako Banjaluka i zvanično dobija Umjetničku galeriju (danas Muzej savremene umjetnosti RS-a) 13. januara 1971. godine, čiji je zadatak bio da sistematski prikuplja, istražuje, čuva i javno izlaže umjetnička djela. Njenim radom Banjaluka će izroditi najveće umjetničke umove.
Jedan od njih je Ahmed Bešić, jedan od najpoznatijih banjalučkih vajara. Završio je banjalučku industrijsku školu, a u Sarajevu je završio Srednju školu za primijenjenu umjetnost 1955. godine. Već 1956. godine napravio je bistu Petra Kočića u Stričićima kod Banjaluke (Manjača) oslanjajući se na iskustva vajara Antuna Augustinčića. Tako je 1957. godine prema želji Odbora za proslavu jubileja Ivana Frane Jukića izvajao njegovu bistu koja se još nalazi u centru grada u Gajevoj ulici. Bavio se i izradom životinjskih figura, pa je tako njegova figura Konjić otkupljena od banjalučke Studentske zadruge i poklonjena Josipu Brozu Titu za Dan mladosti 1960. godine.
Bavio se i oblikovanjem monumentalnih spomenika, pa je 1967. godine dobio prvu nagradu za spomenik žrtvama fašizma u Orlovcima pod Kozarom. Izvajao je i biste narodnih heroja u Banjaluci koje se nalaze na Trgu boraca NOR-a. Interesantno je da je Ahmed Bešić kreirao i lutke za Dječje pozorište u Banjaluci. U gradu je 1977. godine imao i svečanu izložbu na kojoj je predstavljena skultpura u narodu poznata kao Emina. Emina ili kako ju je on nazvao Djevojka s krčagom bila je postavljena u obližnji park pored gradskog mosta (Most Patre) u blizini Kastela. U ratu devedesetih skulpturi je odrezana glava i bačena u Vrbas, a potom nestaje i sama skulptura koja nikada nije pronađena. To je bio simbol razbijanja banjalučkog multikulturalizma i bogate istorije.
Pred sam rat 1990. godine ispred Umjetničke galerije započeo je rad na stvaranju skulptura na kamenu bihacitu. Serija ovih skulptura bit će nazvana Kiparska kolonija, a pored Bešića na ovoj koloniji radili su i Slobodan Dragaš, kao i Smail Iftić. Kolonija se i danas nalazi ispred Umjetničke galerije (Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske).
Zajedno s njim poznat je i Mersad Berber. Rođen je u Bosanskom Petrovcu. Umjetnički talent pokazao je veoma rano, a kao sedamnaestogodišnjak je već zajedno s Kemalom Širbegovićem imao svoju prvu izložbu u Banjaluci 1957. godine, na kojoj je izlagao crteže karikature. Ova izložba dala mu je polet, pa je tako primljen na Akademiju za likovne umjetnosti u Ljubljani, a kao student dobija Prešernovu nagradu za grafiku.
Tako je 1973. godine dobio Prvu premiju ex-aequo na bijenalu u Sao Paolu, a 1974. godine na IV internacionalnom bijenalu grafike dobio je Veliku nagradu u Firenci. Isticao je da mu je djetinjstvo u Banjaluci izvor mnogih motiva, pa su tako sjećanja na ovaj grad i bosanske pejzaže ostala prožeta kroz njegov rad. Banjaluka mu je dala polet da se afirmiše kao jedan od najznačajnijih slikara i grafičara jugoslovenske, pa i evropske umjetnosti.
Malo je poznato da je njegov najmlađi brat Omer Berber izlagao na III i V Jesenjem salonu u Banjaluci 1966. i 1971. godine.
Tu je i jedan od velikih banjalučkih slikara Josip Granić. Rođen je 10. jula 1941. u Banjaluci, gdje je završio Realnu gimnaziju 1960. godine. Studirao je slikarstvo na Akademiji likovnih umjetnosti u Zagrebu, a prvu samostalnu izložbu u Banjaluci imao je 1968. godine. U periodu od 1969. do 1986. godine bio je voditelj umjetničkog programa u Domu kulture, gdje je vodio i likovne škole. Jedan je od rijetkih banjalučkih umjetnika koji je imao vlastitu galeriju. Na samom početku svog rukovodećeg položaja u Domu kulture bio je jedan od osnivača Društva likovnih umjetnika Banjaluke 1969. godine.
Jednako slavan bio je i banjalučki slikar Viktor Majdandžić. Rođen je u Ivanjskoj kod Banjaluke, a u ovom gradu završio je gimnaziju. Nakon toga studira ekonomiju, ali se počinje interesovati za likovnu umjetnost. Studije na Nacionalnoj akademiji likovnih umjetnosti u Beogradu završava 1959. godine, a početkom šezdesetih počinje graditi svoj pravac likovne umjetnosti u Banjaluci. Tako postaje aktivan u svim oblastima kulture i počinje pisati likovne kritike. Bio je uključen u organizaciju Jesenjeg salona, a 1969. godine odlazi u Nizozemsku, gdje je stvorio metodu pristupa pružanju pomoći psihijatrijskim bolesnicima putem slikarstva. Napravio je preko hiljadu radova, koje je izlagao u Rimu, Hamburgu, Beču, Berlinu, Londonu, Njujorku…, a njegova djela nalaze se u brojnim kolekcijama.
I na kraju treba spomenuti Kemala Širbegovića, jednog od najodgovornijih za pokretanje Jesenjeg salona u Banjaluci. Rođen je u Modriči 1. januara 1939. godine. Gimnaziju završava u Banjaluci, a Akademiju za likovne umjetnosti u Beogradu 1962. godine. Pored toga što je jedan od pokretača Jesenjeg salona 1962. godine na kojem je izlagao svoje radove, Kemal je imao nekoliko samostalnih izložbi. Najprije u Banjaluci 1962, potom u Modriči 1964, Beogradu 1965, Sarajevu 1970, te u Parizu 1972. godine. Na VII Jesenjem salonu 1975. godine u Banjaluci doveo je 35 internacionalnih umjetnika koji su, osim što su učestvovali, poklonili svoja djela tadašnjoj Umjetničkoj galeriji.
Kada bismo imali vremena da izlistamo sve banjalučke umjetnike nesrpskog porijekla, od vajara, preko slikara, pa sve do glumaca, mogli bismo napisati nekoliko tomova. Temeljno pitanje jest: Sjeća li se Banjaluka svojih velikana?
Sjeća li se neko Ismeta Bekrića, banjalučkog književnika čiji su tekstovi „Noć kad su neboderi šetali“, „Šarena vaza“, „Četvrt revera“, „Krojač Djeda Mraza“ bili izvođeni u Narodnom pozorištu Bosanske krajine? Sjeća li se neko banjalučkog glumca Muhameda Ćejvana, koji je igrao brojne uloge u Narodnom pozorištu Bosanske krajine, poput Doktora u Kočićevom djelu Jazavac pred sudom, Teča Jakova u Nušićevom djelu Gospođa ministarka, kao i glumca u poznatim jugoslovenskim filmovima Desant na Drvar, Doktor Mladen, Vlak bez voznog reda? Sjeća li se neko Ismeta Smailovića, profesora Pedagoške akademije u Banjaluci, koji je od 1978. godine radio kao lektor predstava Narodnog pozorišta Bosanske krajine?
Ovo su zaboravljene ličnosti banjalučke umjetnosti čije su porodice morale napustiti ovaj grad početkom rata devedesetih. Nove generacije, koje su žrtve nacionalističke propagande i terora, posmatraju Banjaluku kao jednoetnički grad koji je takav bio od svog nastanka. Ali Banjaluka nikada nije bila jednoetnička, niti treba da bude. Njena najsvjetlija faza razvoja bila je u jedinstvu s drugim narodima, a danas se nalazi na profiterskim talasima srpske elite koja se održava na jednodimenzionalnom etničkom toru. Ona u svom kulturnom životu ne nudi ništa više osim apstraktnog građanskog individualističkog profiterskog duha frankenštajnski spojenog s iluzornim nacionalističkim kolektivističkim duhom mržnje.
