Lejla Zvizdić; Foto: Privatna arhiva
Da sam bila muško, sigurno bih bila fudbaler. Moj pokojni deda Milutin Đorđević igrao je u timu slavnog kluba iz Sarajeva, nogu pod nogu sa Josipom Joškom Domorockim, sve do 1951. godine, kada je napustio Želju, vrativši se da igra za OFK Beograd, da bi kasnije postao trener Smedereva. Moj otac je pozvan da igra u Partizan, ali mu je deda, čiji je nadimak bio Prase jer je često davao golove glavom koja bi ostajala uprljana blatom, zabranio da igra dok ne završi školu. Jednom prilikom sam zbog posla bila u Sarajevu i otišla u poznatu ćevabdžinicu “Kod Želje”, u kojoj su bile izložene i dedine fotografije.
O ovom fudbalskom klubu nisam puno toga znala, niti je deda previše pričao, naprotiv, bio je vrlo ćutljiv čovek. A onda sam sticajem okolnosti upoznala Lejlu Zvizdić, rediteljku i scenaristkinju dokumentarnog filma “Dolina ćupova”, čiji mi je film otkrio koliko je FK Željezničar bio i ostao važan i koja je faca zapravo bio moj deda. Ovaj istorijsko-sportski dugometražni film hronološki nas provodi kroz čitav vek postojanja jednog fudbalskog kluba, kao i kroz sve njegove razvojne faze. Od osnivanja, prvih godina postojanja, uspona i entuzijazma, sloma i ratnog perioda, kao i podizanja iz pepela stadiona Grbavice i vraćanja igrača na teren.
Ovo je inače deseti dokumentarni film Lejle Zvizdić, premijerno je prikazan na Sarajevo Film Festivalu, osvojio je počasno priznanje u kategoriji najbolje režije dugometražnog dokumentarca na festivalu Los Angeles Movie & Music Video Awards, a na najvažnijem svetskom festivalu sportskog filma, Milano International FICTS Festu, nedavno je dobio prestižnu nagradu “Mention d’honneur”.
“Dolina ćupova” je film o entuzijazmu i ljubavi prema jednom fudbalskom klubu, ali i omaž njegovim navijačima, simpatizerima i svima kojima je Željo bio i ostao, što bi se reklo, prva ljubav. Zašto baš film o ovom fudbalskom klubu?
Željezničar je vrlo specifičan sportski kolektiv od samog osnivanja 1921. godine. Svesno kažem sportski kolektiv, a ne fudbalski klub, jer Željo nisu samo fudbaleri i uprava kluba, Željo je institucija, kolektiv koji čini i armija ljudi okupljena oko kluba, navijači koji su oduvek svojim sredstvima i bukvalno svojim rukama gradili i klub i stadion. Njima je Željo porodica, a stadion Grbavica, popularno zvan “Dolina ćupova”, dom. Dakle, Željo je iskonska ljubav kakvoj svi stremimo u životu, ona u kojoj se ne izdaje, i u dobru i u zlu, i kada se sramno gubi i kada se ponosno pobjeđuje. To je ljubav bez kalkulacija i interesa. Zato mi je bilo vrlo izazovno ispričati tu romantičnu sportsku priču. Znate, Željezničar je nastao u vrlo teškom periodu, kada uopšte nisu bila dozvoljena okupljanja radnika jer se to smatralo potencijalnom pretnjom po poredak. Nastaje u vremenu u kojem su u Sarajevu gotovo svi fudbalski klubovi bili s nacionalnim predznakom, a samo jedan radnički, sarajevski Hajduk. I upravo taj Hajduk je radnicima železnica bio motivacija da naprave svoj radnički klub. Fascinirajuće su ta upornost, inat, kasnije dostojanstvo i ponos da njihov klub opstane, uprkos svim nedaćama i nepravdama s kojima se suočavao. Sam tajming snimanja je bio motivisan s dva velika rođendana Željezničara, to su stoljeće kluba 2021. i 70. rođendan stadiona 2023.
Željezničar 1925/1926. Stoje prvi red s lijeva: Hinko Tegzeš – mlađi, Herland Gmaz, Ivan Krajnc, Eduard Osim, Oto Potočnik; drugi red: Franjo Šuh, Franjo Krajnc, Ivan Pavičić; treći red: Herbet Gmaz, Josip Šebalj, Leonard Fedi (Foto: FK Željezničar)
“Grbavice, rano ljuta”
FK Željezničar postoji više od sto godina. Koliko je za vas kao autorku bilo teško prikupljanje arhivske građe za period kada još nije bilo elektronskih medija?
Izuzetno zahtevno. Istorijskim presekom film obuhvata period od 121 godinu, jer sam u kontekstu kasnijeg rađanja Željezničara želela najpre istražiti kada i kako se uopšte počeo razvijati fudbal u Sarajevu, kada je u grad došla prva fudbalska lopta i koji su to klubovi bili etablirani u to vreme. Osim tog perioda, jako je teško bilo doći do arhivske građe i za period od osnivanja Željezničara 1921. godine do kraja 1950-ih i početka 1960-ih. Čak je bilo teško pronaći i novinske članke koji bi ilustrovali hronologiju razvoja kluba. No, zahvaljujući građi Istorijskog arhiva u Sarajevu, video i novinskom arhivu BHRT-a, kao i privatnim arhivima pojedinaca uspela sam izvući maksimum građe. Možda je najizazovniji segment bio prikazati ljudima gde je sve Željo igrao dok se nije skrasio u svom domu. Željo je, naime, do stadiona Grbavica igrao na šest terena i želela sam precizno pokazati gde su oni bili stacionirani. To su danas vrlo naseljena mesta u Sarajevu kojima se svakodnevno šetamo, vozimo, a da nismo znali da su tu bila igrališta i stadioni. Dakle, prvi put u istoriji kluba su te lokacije jasno mapirane.
Na Sarajevo Film Festivalu posle projekcije vašeg filma, stihovi pesme “Hej Grbavice, rano ljuta, pritisla me teška tuga…” odjekivali su punom dvoranom bioskopa Cineplexx. Kako i zašto je ova pesma postala himna jednog fudbalskog kluba?
U martu smo najpre imali pretpremijeru filma, u dvorani koja je okupila oko hiljadu ljudi i zamislite scenu u kojoj se na odjavnoj špici dignu svi do jednog i uz frenetični aplauz počinju horski pevati pesmu “Grbavica”. Isto se ponovilo na Sarajevo Film Festivalu, na kojem se zbog velikog interesa javnosti morala organizovati dodatna projekcija. U razmaku od pola sata film se prikazivao u dve sale, tako da sam trčala iz jedne u drugu da pozdravim publiku i u obe sale je bio isti scenario, svi na nogama i u suzama pevaju “Grbavicu”. To je ta ljubav. To je Željo. U interpretaciji našeg Tife, ta pesma je zaista preemotivna. Ona je u međuvremenu postala himna kluba i u kontekstu filma je bio još jedan veliki izazov privoleti skromnog i samozatajnog autora teksta, Dragana Jokića, da odstupi od svog principa medijske izolacije i otkrije kako je uopšte nastao tekst pesme. Dakle, i tu imamo istorijski momenat, gde prvi put nakon 30 godina saznajemo kome je i zašto posvetio tu pesmu. Dragan je, naime, na Grbavici imao prijatelja Darija, koji je početkom opsade morao izbeći iz tog naselja kako bi izbegao smrt. Dario mu je kasnije pričao kako izdaleka gleda svoje naselje, svoj stan, stadion voljenog kluba i kako žudi da se vrati domu. A onda mu je Dragan za rođendan poklonio pesmu, jer u ratu nije imao ništa drugo, osim možda konzerve iz humanitarne pomoći. I u tom je tekstu pretočio svu njegov bol: “Hej Grbavice, rano ljuta, pritisla me teška tuga… Hej Grbavice, bolna si mi, iz daleka gledam ulice tvoje… A onda Željin stadion gledam, vidim ponos tvoj…”
I drugim muzičarima je ovaj stadion i klub bio inspiracija za njihova muzička dela?
Apsolutno. To je suštinski počelo 1972. godine, kada je Željezničar postao prvak Jugoslavije. Iz tog vremena datira pesma koju je doajen sevdaha Meho Puzić otpevao s navijačima, “Mi smo Željini, Željo je naš”, što je zapravo bila prva zvanična himna kluba. Međutim, osamdesete godine donose potpuni procvat privrede, sporta i kulture, pa tako ovaj fudbalski klub biva inspiracija umetnicima i nastaju kultne pesme, recimo pesma Bombaj štampe “Željo, to je moj tim” ili od Zabranjenog pušenja “Stanje šoka” u kojem jedan stih, kao dokaz ljubavi, kaže: “Zbog tebe sam presto ići gledat Želju.” Pesmu “Južnjaci” koju izvodi Zdravko Čolić takođe navijači danas smatraju svojom, iako nije inspirisana klubom, jer su na južnoj tribini stadiona Grbavica oni najvatreniji i najorganizovaniji navijači, takozvani Manijaci, a zanimljivo je da je i Čola bio Željino dete – vrlo nadaren golman u dečačkim danima. Starije generacije će se potom setiti i skeča Top-liste nadrealista o ljubavi Seje i Seade čiji očevi navijaju za dva ljuta gradska protivnika, jedan za Želju, drugi za Sarajevo, zbog čega je, satirično, njihova ljubav bila zabranjena. Tako da film uz taj presek razvoja kluba i stadiona ima i širu sliku o nekoliko različitih istorijskih razdoblja grada, države, uključujući i bivšu Jugoslaviju, kao i o simbiozi sporta i umetnosti.
U poluvremenu finalnog susreta kupa Željezničar – Velež 1981. šef stručnog štaba Ivica Osim u razgovoru sa fudbalerima (Foto: FK Željezničar)
U filmu vidimo i simpatičan rivalitet između ovog kluba i FK Sarajeva. Da li je nekada bilo većih sukoba između navijača ova dva kluba?
Ti gorko-slatki odnosi su deo identiteta i duha grada Sarajeva, ispričani i istorijskim činjenicama, ali i kroz humor Top-liste nadrealista i nekih protagonista filma. Među njima su i bivši fudbaleri Želje i Sarajeva, legende ex-Yu fudbala Mehmed Baždarević i Faruk Hadžibegić, koji svedoče da su na terenu bili ljuti protivnici, ali van njega veliki drugari. Ono što svi danas detektuju kao ne baš simpatičnu pojavu u odnosu na ranija vremena jeste manjak zdravog rivalstva, danas se ono ispoljava agresivnije, uz huliganstvo. Većih sukoba nikada nije bilo, ali je pre ipak sve bilo šarmantnije. S druge strane, u nevoljama, humanitarnim krizama kakve smo imali nedavno u Bosni i Hercegovini usled poplava sa smrtnim ishodima, oba kluba i njihovi navijači su bili ujedinjeni u akciji pomoći porodicama u stradalim područjima.
Dešavanja tokom najmračnijeg perioda u istoriji Sarajeva, od 1992. do 1995., neizbežan su deo ovog kluba i njegovog stadiona. Kakvu je simboliku imao Željo tokom rata i kako je stadion podignut iz pepela?
To je jedan od najvažnijih perioda ovog kluba, najbolnijih i najtragičnijih, koji su u filmu opisani hronološki i istorijski činjenično, kako bi svima bila jasna vrlo važna simbolika stadiona u tim ratnim godinama. Meša Baždarević u filmu kaže da je Dolina ćupova za grad Sarajevo važna koliko i Vijećnica. A zašto? Opsadom Sarajeva je plan bio grad preseći na dve polovine i potom ga potpuno zauzeti, što srećom nije realizovano, između ostalog zahvaljujući i jednoj borbi koja se odvijala pored stadiona Grbavica i restorana “11 plavih” čiji je naziv, zamislite, simbolizirao upravo sastav prvih 11 igrača Željezničara. Naselje Grbavica, kao sredina grada, okupirano je od agresorskih snaga 2. maja 1992., a Željin stadion zapaljen 4. maja i naredne četiri godine ostaće prva borbena linija, zapravo stadion kojim će leteti meci umesto lopti. Opsada je trajala 1.425 dana i za to vreme i naselje i stadion Grbavica su građanima Sarajeva bili nedostižan deo grada, teritorija na koju nisu mogli doći. No, moraću se vratiti na početak opsade Sarajeva, kako bih što plastičnije opisala šta stadion Grbavica čini specifičnim u odnosu na, usudit ću se reći, sve svetske stadione. Na prostoru oko stadiona je počeo rat, odbranjen je dalji prodor u grad i ozvaničen mir. Opsada je počela 5. aprila i tog dana se na stadionu Grbavica trebao igrati susret Prve savezne lige Jugoslavije između Željezničara i Rada iz Beograda, no utakmica je otkazana tokom zagrejavanja fudbalera na terenu zbog paljbe iz okolnog naselja koja je, kasnije ćemo shvatiti, označila početak četverogodišnjeg horora. Tik pred planirani početak utakmice u mirnim demonstracijama su ubijene i prve žrtve opsade, Suada Dilberović i Olga Sučić. A onda je Dejtonskim mirovnim sporazumom naselje Grbavica reintegrisano i uprava kluba i navijači Željezničara su nakon četiri godine dočekali da mogu da dođu na svoj stadion. Zatekli su apokaliptično stanje, ali su upornošću tog plavog srca odlučili stadion dovesti u kakav-takav red i osposobiti ga za prvi postratni gradski derbi između Željezničara i Sarajeva, 2. maja 1996. Građanima Sarajeva je to bila potvrda mira, činjenica da se taj derbi konačno igra u Dolini ćupova. Parafrazirat ću fudbalera Željezničara Bulenda Biščevića koji je na tom derbiju i dao gol za Želju, u filmu je to vrlo slikovito opisao: “Na ovom stadionu imamo situaciju – u aprilu 1992. godine kao da neko ugasi svetlo na prekidaču i živimo u mraku četiri godine, a onda u maju 1996. na tom istom prekidaču neko upali svetlo. I vrati se život!”
Stadion i njegove tribine su kasnije bukvalno sanirali i obnavljali navijači svojim sredstvima, donacijama, kupovinom desetogodišnjih karata. Zadnjih godina se uključuju i zvanične institucije i lokalne vlasti da pomognu, konkretno preostalu izgradnju južne tribine, ali kroz istoriju su navijači bili ti koji su najviše doprineli rekonstrukciji stadiona.
Od Osima do Džeke
Kako biste opisali odnos FK Željezničara i građana Sarajeva?
Bez obzira na sve navijačke polarizacije, Željezničar i mimo svoje porodice uživa veliko poštovanje velike većine građana Sarajeva, naročito pojedinaca koji su ponikli u tom klubu. Tako je recimo neprikosnoveni autoritet, simbol kluba, a i celog grada, bio i ostao pokojni Ivica Osim. Ili, recimo, najbolji bosanskohercegovački reprezentativac Edin Džeko, čija je impresivna karijera počela u Želji i upravo na Grbavici. U Dolini ćupova je dao svoj prvi gol u životu. Tako da se prema Željezničaru zaista ima ogromno poštovanje, a sretna sam da je ono kod ljudi koji su pogledali film još veće, jer nisu bili upoznati sa svim detaljima veličine ovog kluba i zadivljujućom ljubavi kojom je okružen.
Posle premijere u Sarajevu, film je prikazan i na drugim regionalnim i svetskim festivalima?
U ovoj godini, film je svoje zvanične selekcije imao i na filmskim festivalima u Los Angelesu, u Mađarskoj, Srbiji i Crnoj Gori. Ipak, najvažnija selekcija je ona za svetski festival sportskog filma u Milanu. Ova selekcija ima posebnu moralnu i civilizacijsku vrednost. Naime, u toj svetskoj porodici Saveza sportskih televizija i slika na ekranu koji organizuje festival u Milanu nalazi se oko 130 članica i nagrađeni filmovi na “sestrinskim” festivalima po defaultu prolaze dalje u Milano. To nije bio slučaj s našim filmom, iako je ovog leta prikazan na dva regionalna festivala, na Zlatiboru i u Budvi, koji su članice FICTS-a. Međutim, film na tim festivalima nije nagrađen i danas mi je čast što nije. Naime, predstavnici ova dva festivala su mi u neformalnom razgovoru, od kojih je jedan bio vrlo neugodan, direktno stavili do znanja da im se nije dopao način na koji je ispričan ratni period i da ga je trebalo ispričati u jednoj rečenici. Zamislite, četiri godine pakla u jednoj rečenici. Objasnila sam da za dojmove pojedinaca ili nagradu dostojanstvo nikada ne prodajem, niti ću ikada snimati kalkulantske, politički korektne i autocenzurisane filmove. Stadion se u ratu nije sam zapalio i nulta dokumentaristička dužnost je bila temeljno i jasno opisati te događaje, kao najbolniji deo istorije kluba, stadiona i grada. Iako automatizmom film nije mogao proći dalje u Milano, “Dolinu ćupova” je za veliko finale direktno selektovao međunarodni žiri tog festivala. To mi je i jedan vid moralne pobede.
“Prvo porodica, pa onda klub”, često se zna reći. Šta vama lično predstavlja FK Željezničar?
Željezničar je zaista deo mog identiteta. To je klub s kojim sam rasla i kako sam jedinica, Želju sam doživljavala kao brata, jer je tata posle mene definitivno najviše voleo Želju. Jaku emotivnu vezu, jasno, imam i sa stadionom Grbavica, jer sam kao dete koje je otac vodio i na utakmice i na treninge upravo tu prvi put osvestila osećaj pripadnosti, lojalnosti, identifikacije s nečim. Čak je jedan od mojih prvih novinarskih zadataka bio upravo prvi posleratni derbi između Želje i Sarajeva. Silno sam se radovala izveštavanju s te utakmice, iako nisam sportska novinarka, jer sam kao dete opkoljenog Sarajeva maštala da preživim i dočekam dan kada će Željo opet zaigrati na svom stadionu, u svojoj Dolini ćupova. Uz svu ljubav i emociju, Željo i stadion su mi danas i uspomena i sećanje na tatu, koji je u međuvremenu preminuo, tako da sam film snimala dodatno emotivno involvirana i uz sećanja na njega, najstrastvenijeg navijača Želje.
