Otkako se rasplamsao izraelsko-hamasovski obračun koji je rezultirao stravičnim pokoljem civilnog stanovništva Izraela i Gaze, neprestano se vraćam na Chabonov roman Sindikat jidiš policajaca (The Yiddish Policemen’s Union) objavljen 2007. Miješanjem alternativne historije, političkog trilera i noir detektivske priče, roman istražuje na koji način pomjeranje i prekrajanje geopolitičkih granica pojedince i grupe pretvara u žrtve ili pobjednike i eksplicitno istražuje sam pojam jevrejstva, temu holokausta, stanje raseljenosti i bezdomnosti, dijasporu, prostorne dimenzije identiteta i simboličko značenje države Izrael.
Piše: Sanja Šoštarić
Američki filozof i pjesnik Ralph Waldo Emerson je 1837. u čuvenom harvardskom govoru „Američki učenjak” izazvao uštogljene američke intelektualno-akademske krugove tiradom protiv “bibliomanijaka” koji čuvaju svoje sinekure što kukavičkim što proračunatim idolopoklonstvom spram kanoniziranih naučnih ili umjetničkih veličina. Emerson je šezdeset godina nakon utemeljenja SAD pozvao na oslobađanje od kompleksa niže vrijednosti u odnosu na evropsku Veliku Tradiciju, no esej ima šire značenje, jer javno djelovanje povezuje s kritičkim otklonom prema svim dogmama. Stoga je njegov esej nadživio vrijeme svog nastanka, te se i danas navodi kao svijetli simbol svih onih demokratskih tekovina koje dovodimo u vezu s „Amerikom”: Amerikom kakva je bila u određenim periodima, ili Amerikom kakva je bila na putu da postane, ili zamaštanom mitskom Amerikom koju su (kao i Jugoslaviju) sanjali najbolji i najpošteniji, od transcendentalista i Walta Whitmana do Boba Dylana, a kojoj ova stvarna i današnja sve manje sliči. Ipak, mnogobrojne američke spisateljice i pisci su kroz vrijeme, svjesno ili pak nesvjesno i impulsivno, uspjeli održati živom emersonovsku tradiciju intelektualne nepotkupljivosti i umjetničke radoznalosti. Nastavili su se baviti neugodnim pitanjima američkog društva, riskirajući osudu, prezir, optužbe, ili ignoriranje (npr. vidjeti pod američki postmodernisti), pogotovo kada su ta, pa i šira, geopolitička pitanja prelamali kroz diferencirano propitivanje vlastite etničko-vjerske tradicije. Jedan takav pisac je Michael Chabon (rođen 1963.) koji na osebujan način obrađuje jevrejske teme i jevrejsko nasljeđe, a njegovo djelo i potom aktivizam ne prestaju izazivati silovite reakcije kod neistomišljenika.
Otkako se rasplamsao izraelsko-hamasovski obračun koji je rezultirao stravičnim pokoljem civilnog stanovništva Izraela i Gaze, neprestano se vraćam na Chabonov roman Sindikat jidiš policajaca (The Yiddish Policemen’s Union) objavljen 2007. Miješanjem alternativne historije, političkog trilera i noir detektivske priče, roman istražuje na koji način pomjeranje i prekrajanje geopolitičkih granica pojedince i grupe pretvara u žrtve ili pobjednike i eksplicitno istražuje sam pojam jevrejstva, temu holokausta, stanje raseljenosti i bezdomnosti, dijasporu, prostorne dimenzije identiteta i simboličko značenje države Izrael.
Chabon ispisuje alternativnu historiju Drugog svjetskog rata, a alternativna historija nije (samo) zabavni SF podžanr zasnovan na spektakularnim projekcijama tipa “šta bi bilo, da je bilo”, nego imaginativna lupa koja skreće pažnju na zatamnjena mjesta i skrajnuta dešavanja zvanične historije, te na taj način uvijek zaobilazno upućuje na sadašnje vrijeme i sadrži neizravna upozorenja o realnim političkim tendencijama koje autorica ili autor smatra pogubnim. Kako ističe teoretičarka Schneider-Meyerson, alternativna historija poziva na sagledavanje konteksta u cilju političke analize i dekodiranja suptilnih političkih poruka, pri čemu kontekst obuhvata sraz konteksta autorovog svijeta i konteksta fiktivnog svijeta likova. Sindikat jidiš policajaca kao svoje polazište koristi propali politički plan koji je završio kao historijska fusnota, naime takozvani Izvještaj Slattery američkog ministarstva unutrašnjih poslova iz 1939. godine, nazvan po zamjeniku ministra Harryju A. Slatteryju, naslovljen Problem razvoja Aljaske. Kao tipični proizvod američkog političkog pragmatizma obogaćenog humanitarnim porivom, dokument je predviđao naseljavanje Aljaske jevrejskim izbjeglicama iz Evrope na period od šezdeset godina, te bi se tako Jevreji spasili od nacista dok bi istovremeno pripomogli razvoju puste i za život jedva pogodne teritorije. Tvorac ideje je Harold Ickes, ministar unutrašnjih poslova u Rooseveltovoj vladi i smatra se da je Roosevelt kratko uzeo ovaj prijedlog u razmatranje, no dokument je 1940. odbačen u Kongresu.
Gdje prestaje stvarna historija, počinje Chabonova alternativna: izglasan je Zakon o naseljavanju Aljaske i Aljaska je data Jevrejima pod zakup na šezdeset godina, a četiri od šest miliona evropskih Jevreja je spašeno. Već ova umjetnička intervencija kojom je broj Jevreja stradalih u holokaustu smanjen sa historijskih šest na fiktivnih dva miliona je Chabonu pribavila etiketu antisemite u konzervativnim jevrejskim krugovima nenaklonjenim eksperimentalnim žanrovskim postupcima. Nešto blaže osude su se odnosile na Chabonovo navodno nepoštovanje prema (vlastitoj) jevrejskoj historiji (npr. u osvrtu Myersa naslovljenom „Chabonovi izmišljeni Jevreji”), ili na opasni historijski revizionizam i umanjivanje posljedica holokausta. Chabonova alternativna historija dalje uključuje saveznički atomski napad na Berlin (na ovaj dio nije bilo prigovora), te potom uništenje države Izrael 1948. godine tri mjeseca po njezinom osnivanju, nakon krvavih obračuna s Arapima. Taj dio svijeta od tada postaje mjesto neprekidnog nasilja, a Jeruzalem „grad krvi i parola ispisanih po zidovima, odrubljenih glava na telefonskim stubovimaˮ (Chabon 2007, 17). Umjesto vijetnamskog rata, 1950-ih i 1960-ih bjesni kubanski rat, vjenčaju se bivši predsjednik John Kennedy i Marylin Monroe, dok se Hladni rat nikad nije desio jer Rusija nikad nije postala svjetska supersila.
Vrijeme radnje je sadašnjost (oko 2007) kada se bliži istek teritorijalnog najma i ponovno stavljanje teritorije Aljaske pod kontrolu američke vlade, politički događaj zvani Povrat (the Reversion). Jevreji su u međuvremenu golu i škrtu zemlju Distrikta Sitka pretvorili u petomilionsku metropolu, no sve njih (izuzev rijetkih sretnika koji će dobiti američko državljanstvo) čeka neizvjesna budućnost beskućništva i egzila, bez domovine Izrael u kojoj bi se mogli skrasiti. Ista sudbina očekuje glavnog junaka Meyera Landsmana, pronicljivog detektiva oblikovanog u noir stilu: Landsman je razvedeni alkoholičar, sredovječni cinik i ateist naklonjen kontempliranju prednosti samoubistva. Suprotno svom prezimenu, Landsman (njem. „zemljak”) je outsider ne samo kao uskoro raseljena osoba, nego i kao stanovnik nominalno sekularne jevrejske države kojom iz sjene vlada teokratska enklava ultraortodoksnih Jevreja na otoku Verbov: nije pogrešno zaključiti da je svaka sličnost s državom Izrael namjerna, pogotovo kada uzmemo u obzir višedecenijski historijat stalnih napetosti promjenljivog intenziteta između Jevreja Sitke i autohtonih stanovnika ove oblasti, indijanskog plemena Tlingit.
Landsmana proganja mračna prošlost, on je čovjek bez potomstva, jer je bivša supruga Bina Gelbfish morala prekinuti trudnoću zbog genetskih anomalija fetusa, što je i dovelo do otuđenja supružnika i razvoda, sestra je nastradala pod misterioznim okolnostima, a djed i otac su samoubice, ovaj potonji je samoubistvom riješio grižnju savjesti zbog toga što je preživio holokaust. Landsman istražuje ubistvo lokalnog narkomana, bivšeg šahovskog genija i sina jedinca vođe radikalnih verbovskih Jevreja, hasidske mafijaške organizacije koja uopravlja svim mutnim poslovima u Sitki, no ubrzo se ispostavlja da je ovaj slučaj zapravo „jevrejski slučajˮ s daleko širim i opasnijim geopolitičkim implikacijama, odnosno da je površinska detektivska priča delikatna metafora za usložnjenost jevrejskog identiteta koji uključuje iskustvo bezdomne neizvjesnosti, lutanja i potrage za sigurnošću, ali i korumpiranosti, vjerskog fanatizma, rasističkog ekstremizma, sklonosti ka sklapanju nemoralnih saveza s ultradesničarskim evangelističkim američkim krugovima i spremnosti na neizrecivo terorističko nasilje. Chabonova Sitka tako postaje platforma za vanredno lucidno istraživanje jevrejskog post-holokaust identiteta u 21. stoljeću. Takozvana Linija (the Line) dijeli Sitku na jevrejski i indijanski teritorij, dok otvoreni antisemitizam, otvorena mržnja prema Tlingitima i stalne jevrejsko-indijanske kulturološke tenzije upućuju na propast utopijskih snatrenja o transnacionalnoj i interkulturalnoj harmoniji, te prizivaju gadnu prošlost jevrejsko-kršćanskih odnosa, kao i gadnu sadašnjost jevrejsko-palestinskih odnosa. Iako su, ironično, i Jevreji i Indijanci proganjani i istrebljivani kroz historiju te nastanjuju rubna područja Sjedinjenih Država, što naglašava njihovu liminalnost i drugost, Jevreji Sitke ustrajavaju u svom separatističkom izolacionizmu i kulturološkom autizmu. Chabon kritizira ovakav stav i u romanu i u stvarnosti i upravo to mu je priskrbilo potpuno bespredmetne oštre osude za antisemitizam, autošovinizam, mržnju prema Jevrejinu u sebi (self-hating Jew) i slično. Međutim Chabon ide i korak dalje, jer Landsman rješavajući rečeno ubistvo razotkriva suludi tajni plan verbovskih Jevreja i ultradesničarske američke administracije kojom upravljaju američki evangelisti: njihov plan je potaknuti novi rat s arapskom Palestinom, dići u zrak Kupolu na stijeni i na tom mjestu ponovo izgraditi jeruzalemski Hram. Time bi Jevreji ponovo uspostavili državu Izrael, gdje bi zatim američka vlada o svom trošku prebacila verbovske Jevreje iz Sitke. Međutim, bešćutni američki pragmatizam kojim se rješava povrat teritorije Aljaske kroz saradnju s ultraortodoksnom i ultrakriminalnom jevrejskom organizacijom nauštrb svih ostalih Jevreja Sitke je tek manji grijeh u poređenju s paklenim planom da se opisanim terorističkim akcijama u Jeruzalemu prizove drugi Kristov dolazak i kršćanska apokalipsa, a sve ovo po drevnom vjerovanju treba uslijediti nakon ponovne izgradnje Hrama. Fanatizam verbovskih Jevreja tako postaje savršen alat u rukama jednako fanatičnih američkih evangelista, ili kako kaže Landsmanova bivša supruga: „Prokleti bili svi. Oduvijek znam da postoje. Dolje u Washingtonu. Gore iznad naših glava. Povlače konce. Određuju agendu. Naravno da sam to znala. Svi smo to znali” (Chabon 2007, 375). Landsman otkriva tajni kamp za obuku paravojnih jedinica zakamufliran u ranč gdje se čuva genetski modificirana crvena junica koja treba da potvrdi biblijsku legendu koja kaže da će se crvena junica pojaviti da objavi dolazak Mesije nakon podizanja Hrama. Jevreji Sitke tako postaju pijuni vjerskih luđaka u vlastitim redovima, odnosno pijuni američkih vjerskih fanatika prerušenih u političare. Na kraju romana, plan je sproveden, američka vlada šalje vojsku i avione pod izgovorom sprečavanja arapskog terorizma (tvrdi se da Arapi prave bombe ispod Brda hrama), Arapi su protjerani, Jeruzalem i Sveta Zemlja vraćeni, ulice preimenovane, i dok razumni Jevreji poput Landsmana ovo vide kao teroristički napad na muslimanska sveta mjesta, fanatici proslavljaju ispunjenje cionističkog i kršćansko-cionističkog božjeg plana. Roman završava prizorima katastrofalnog nasilja i haosa kakvim upravo svjedočimo u stvarnosti, i iako ne uspostavlja eksplicitnu vezu sa stvarnim trenutkom 21. stoljeća, Chabon sasvim jasno daje do znanja da je Bliski istok u romanu sasvim izvjesna slika mogućeg stvarnog Bliskog istoka kao pakla na Zemlji s neprestanim erupcijama nasilja uz američki vojno-politički blagoslov neodređeno dugog trajanja.
Istovremeno, Chabon nas senzibilizira za jevrejsku historiju nakon holokausta kroz zamišljeni scenario u kojem se historijska trauma holokausta reaktivira u kritičnom trenutku kada prijeti novi izgon. U ovoj priči nema nevinih, no Chabon navodi na razmišljanje o tome kako raseljenost, osjećaj beznađa, politička izmanipuliranost od strane svojih i tuđih ekstremista i frustracija uzrokovana negativnim historijskim pamćenjem dovode do očajničkih terorističkih poteza. U romanu su Jevreji ti koji žele povratiti državu Izrael koje su lišeni 1948. godine i to po svaku cijenu tj. nauštrb druge strane. Upravo na ovom mjestu Chabonova alternativna historija postaje prvoklasna politička fikcija koja nas vraća na sadašnji trenutak i poziva da razvijemo (veću) osjetljivost za neizvjestan položaj stvarnih gubitnika 1948. godine, naime Palestinaca. Upravo oni su danas, poput Chabonovih Jevreja iz Sitke, osuđeni na neizvjesnost, poniženje, političku i vjersku instrumentalizaciju, uništenje.
Chabon ogoljava spoj vjerskog i političkog radikalizma koji normalizira toleranciju nasilja, proziva kršćansko-jevrejski fundamentalizam, američku politiku prema Izraelu i podržavanje kao i instrumentalizaciju iracionalne mješavine vjerskog ludila i spremnosti na užasno nasilje jevrejsko-američkih i izraelskih cionista. Najzad, roman svjesno uskraćuje moralno jasno razlikovanje Jevreja i Arapa tako što se odlučuje baviti „nasilničkim porivom kojeg neki kršćani i Jevreji dijele s radikalnim islamom, u nastojanju da sadašnjost preoblikuju na sliku i priliku mrtve prošlosti” (Scanlan 2011, 519). U brojnim intervjuima Chabon se opetovano ruga upornim luđačkim nastojanjima da se vjerski narativi iz prošlosti uprizore u sadašnjosti, i podsjeća da su sve strane (jevrejska, američka i arapsko-muslimanska) jednako sklone ratnohuškačkim fikcijama.
Njegov junak Landsman, sa svoje strane, proslijeđuje priču o jevrejsko-američkoj ujdurmi u medije, odriče se zelene karte koja mu je ponuđena za šutnju i opredjeljuje se za „unutrašnju domovinu”, poput generacija Jevreja koji sve svoje sobom nose, pa tako i koncept doma smješten u „mjehuriću zraka u središtu mozga” (Chabon 2007, 155). Chabon Landsmanu nudi nomadstvo kao alternativu fanatizmu, terorizmu, licemjerstvu ili manipulaciji i vraća mu bivšu ženu. Njih dvoje zaključuju da su Jevrejima otvoreni mnogi putovi, mada ne vode svi u Jeruzalem, a Chabon sugerira da to i nije tako loša stvar.
Chabon, M., The Yiddish Policemen’s Union, New York: Harper Collins, 2007.
Chabon, M. and Waldman, A. (eds.), Kingdom of Olives and Ash: Writers Confront the Occupation, New York: Harper Perennial, 2017.
Emerson, R. W., „The American Scholarˮ, Boston: James Munro and Company, 1838.
Myers, D. G., “Chabon՚s Imaginary Jewsˮ, The Sewanee Review 116(4): 2008, 572-588.
Scanlan, M., “Strange Times to Be a Jew: Alternative History after 9/11ˮ, Modern Fiction Studies 57(3): 2011, 503–531.
Schneider-Mayerson, M., “What Almost Was: The Politics of the Contemporary Alternate History Novelˮ, American Studies 50, 3/4: 2009, 63–83.
Open letter to President Biden: we call for a ceasefire now, The Guardian (19. 10. 2023), https://www.theguardian.com/commentisfree/2023/oct/19/biden-jewish-americans-israel-gaza-call-for-ceasefire
O piscu: Michael Chabon je 2001 dobio Pulitzerovu nagradu za roman Čudesne pustolovine Kavaliera i Claya. Nakon objavljivanja Sindikata jidiš policajaca objavio je još dva romana 2012. i 2016. U saradnji sa suprugom i spisateljicom Ayelet Waldman je 2017. uredio zbirku eseja pod naslovom Kraljevstvo maslina i pepela: pisci protiv okupacije (Kingdom of Olives and Ash: Writers Confront Occupation). Chabon i Waldman su pozvali poznate pisce iz četrnaest zemalja da napišu svoje viđenje posljedica pedesetogodišnje izraelske okupacije Zapadne obale i pojasa Gaze, nakon što su ih doveli u Zapadnu obalu i omogućili im, u saradnji s ljevičarskom nevladinom organizacijom Breaking the Silence, da iz prve ruke vide i čuju mučna iskustva ljudi koji tamo žive. Chabon i Waldman su supotpisnici nedavnog Otvorenog pisma predsjedniku Bidenu u kojem jevrejsko-američki pisci, umjetnici i akademici, uključujući Judith Butler, Bena Lernera, Rachel Kushner i Jonathana Lethema, zahtijevaju trenutačni prekid vatre u Gazi i javno izjavljuju “protivljenje potezima izraelske vlade uz američku podršku” .
O autorici: Sanja Šoštarić (1964) je redovna profesorica američke književnosti i kulturoloških studija na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Uz brojne naučne radove objavljene u BiH i inostranstvu, objavila je naučne monografije, najrecentnije Igram se, dakle postojim: američka postmoderna proza kontrakulturnog eksperimenta (2017) i Žensko raščitavanje dominantne kulture: Sylvia Plath, Kathy Acker, Octavia E. Butler (2021).
