Nakon što je svijetom odjeknuo američki #MeToo, malo ko nije čuo za izraz toksična muškost ili toksični maskulinitet (engl. toxic masculinity) koji se, u pravilu, odnosi na performativ muškosti zasnovan na dominaciji nad drugima, osobito uvjerenju o nadmoći u odnosu na manjine; to je performativ zasnovan na seksualnoj agresiji, nasilju i mizoginiji.
Zašto kažemo da je to performativ? Pod ovim izrazom misli se na ljudski iskorak u socijalnu interakciju. Performativom toksičnog maskuliniteta ovdje se imenuju svi oni ‘nastupi’ koji normativni društveni maskulinitet postavljaju kao kategoriju nadređenu svakoj drugoj, kao ‘mjerilo stvari’ kojem su hijerarhijski podređeni svi: i maskuliniteti i feminiteti. Kako je kod Judith Butler rod performativan, odnosno kako je on nedovršen, u stalnom procesu, tako i maskulinitet iz svog toksičnog izraza može procesom emancipatorne evolucije doživjeti svoj odmak od stereotipnih, usvojenih, naučenih obrazaca. Međutim, društvena realnost uvjerava nas da vrlo često bude prekasno, i da su žrtve toksične muškosti svuda oko nas: možda u našoj porodici, u našem naselju, na poslu, u školi. Istina o sveprisutnom rodno-zasnovanom nasilju, seksualnom zlostavljanju i uznemiravanju, koja ovih tjedana izlazi ispod tepiha bosanskohercegovačkih visokih obrazovnih institucija, pokazuje da je društvo ne samo duboko patrijarhalno, već duboko ženomrzačko, šovinističko i čak senzacionalističko u raspravama o nasilju, u raspravama o traumatskim iskustvima. Istina o sveprisutnom nasilju, vratimo li se na početni dio teksta, je istina i o toksičnoj muškosti kojom smo okruženi; to je istina o odgoju dječaka i muškaraca koji jednog dana mogu postati nasilnici i kreatori tuđih životnih traumatičnih iskustava.
Da li je krajnje vrijeme da se tome odupremo? Već je odavno. Ali, to nije tako lak proces ni u svijetu ni ovdje na Balkanu. Iskustva zapadnih zemalja pokazuju kako su se desničarske snage obrušile na sve one koji u javnom prostoru, u školama i na fakultetima, u medijima i na javnim raspravama, progovaraju iz perspektive kritičkog koncepta toksične muškosti. Ali čak i bez većeg misaonog napora moguće je naslutiti zbog čega je to tako; zbog čega desničari tako histerično i nekontrolirano izražavaju bijes prema borbi za rodnu ravnopravnost i društvo lišeno mizoginih uvjerenja i nasilja. Desničari, naročito oni s ekstremnijim ideološkim pozicijama, nisu samo frustrirani što kritički refleks postaje sve vidljiviji u društvu, oni su i uplašeni stoga što su nositelji toksično maskulinih vrijednosti, praksi i uvjerenja. Toksična muškost je, u svojim različitim nijansama, ono što konzervativna misao štiti ili ono što krajnja desnica veliča. Desnica se plaši i izruguje konceptu toksične muškosti zato što u samom svom nazivu ona etiketira kao štetno, problematično, otrovno – ono što oni zapravo žele obraniti. Autor Bryant W. Sculos, sa Internacionalnog univerziteta na Floridi, u jednom radu iz 2017. godine objašnjava kako su reakcije desničara na diskusije o toksičnoj muškosti suštinski konfrontacijske jer napadaju nešto povezano sa identitetom iz vlastite percepcije, onim identitetom kojim su vjerovatno ‘hranjeni’ još u ranoj mladosti. Ali ono što, izgleda, nisu shvatili branitelji vrijednosti i praksi toksične muškosti, jeste upravo to da zbog neobične prirode toksične muškosti oni su u situaciji gdje se osjećaju primoranima da nastupaju i govore u njenu obranu. A ulog nije uopće sitan; to je način života, identitet i pogled na svijet. Bilo koja prijetnja tome se doživljava kao, gotovo doslovno, prijetnja smrću.
Šta je, u konačnici, muškost desničarima i zašto im je tako bitna? Najprije, muškost nije jedna i nekorektno je bilo koju od njih – iz čitave lepeze maskuliniteta (engl. masulinities) – uzdići na nekakav pijedestal društvene normativne vrijednosti. Iako toksičnoj muškosti pribjegavaju i ljevičari, odričući se tako vlastitih svjetonazorskih principa, posebno na Balkanu, ipak – ekstremna desničarska ideologija ima skoro kristalno jasnu viziju normativne i poželjne muškosti: to je vojnička, sotička muškost; muškost izgrađena na iluziji o neupitnoj hrabrosti, praćena frustracijama i (samo)agresijom. To je, najzad, težak identitet u kojem su rodne pozicije, uloge, obaveze i odgovornosti jasne. I beskompromisne. A svaki iskorak vojnički kažnjen.
