foto: aktuelno.me
Zadatak istoričara, čijem se ispunjavanju treba posvetiti uprkos svim izazovima, jeste da otkriva, dokumentuje i obnaroduje istinu, a da je nakon toga brani bez obzira iz čijih rovova ona bila napadana. Ispunjavanje ovog zadatka u duboko podijeljenom društvu kakvo je crnogorsko, u kojem se dešavaju duboki revizionistički i negacionistički rezovi, nije nimalo lako, niti je bezopasno.
Ipak, odbrana dokumentovane istine je od egzistencijalne važnosti za crnogorsko društvo.
Ovo što slijedi je pokušaj da se mapiraju samo neki od argumenata zašto je ta odbrana ,,s životom skopčana“ i naznače neki koraci koji bi možda mogli biti od koristi. Istovremeno, ovo je pokušaj da se započne javni i otvoreni razgovor o politici sjećanja i o tome šta se mora uraditi da ona postane tačka spajanja, a ne kaznena odredba za etničke, nacionalne ili vjerske ,,izvanjce“.
Ovako zahtjevan posao se može uspješno raditi jedino ako su poslenici duboko ankerisani u temelje istinskog akademskog integriteta. U protivnom, istina se kompromituje prilagođavanjima specifičnim etničkim, nacionalnim, ekonomskim, ideološkim, partijskim i političkim interesima, ili privatnim situacijama u kojima istoričar radi i živi.
Bez obzira na moguće brojne razloge i opravdanja, kompromitacija nije manja ako se o istini ćuti. Ako smo išta mogli naučiti iz prošlih vremena, onda to je činjenica da ćutanje o reviziji istorijske naracije i nametanju lažnih i mitologizovanih matrica razvoja ima jednako štetni efekat kao i očigledna laž o dešavanjima iz prošlosti koja se svakodnevno plasira žednim konzumentima.
Nažalost, naše znanje o prošlosti, kao i naša savremena životna stvarnost su odavno bili, i nastavljaju da budu, mjereni ,,integritetskim“ metrom koji služi kao zavjesa za ukrivanje, a često i za akademsko ,,legitimisanje“ etničkog, nacionalnog, vjerskog, političkog, ideološkog i partijskog interesa. Debljina i
varljiva neprozirnost te akademske zavjese ne umanjuju dubinu i štetnost kompromisa.
Istini za volju, od vremena antičke Grčke do danas, relativno mali broj istoričara je bio u velikom nesaglasju s javnim mnjenjem o prošlim dešavanjima. Ono je, po pravilu, bivalo izazvano time što su neki hroničari i istoričari nudili verzije o tome šta se zaista dogodilo, koje su bile utemeljenije od postojećih ukoričenih glasina, manilupacija i emocijama zadojenih mitova što su s lakoćom animirali mase.
Herodot je danas poznat kao ,,otac istorije“, ali su ga njegovi tadašnji protivnici obilježili kao ,,oca svih laži“, zato što se drznuo da svoj istraživački fokus pomjeri i proširi izvan granica tadašnje Helade i na društva poput egipatskog i persijskog.
ISTINA NIKAD NIJE BILA POPULARNA
Iako moderna istorija duguje mnogo ovom grčkom hroničaru, činjenica je da su fokus na lokalno i napor da se domaće (,,naše“) istorijsko iskustvo pozicionira u centar svih stručnih interesovanja bili i ostali dvije najvažnije karakteristike nacionalnog promišljanja prošlosti. Ovaj fokus i napor su temelj i cilj svih modernih velikih istorijskih narativa.
Brojni autori i danas neprestano rade na tome da napoje neutoljivu žeđ plebsa za mitovima o zlatnoj prošlosti zajednice.
Kao što svjedoči sumorna duštvena i intelektualna zbilja u Crnoj Gori i širem regionu Balkana, oni su uspješni u tom poslu. Matrice na kojima se u savremenoj Crnoj Gori obrazuju generacije služe kao opomena da ne postoje idealni istoričari, niti postoje primjeri apsolutnog akademskog integriteta.
Istina je da istina, u stvari, nikada nije bila popularna.
Jedna od važnih osobina tradicionalnih velikih nacionalnih istorijskih narativa jeste tendencija uspostavljanja, odnosno, konstruisanja odnosa međuzavisnosti i sličnosti između prošlih iskustava i dešavanja, i onoga što se nama događa danas.
Osim očigledne želje da se konstruiše sveobuhvatni veliki narativ nacionalnog razvoja zajednice, cilj ovako pisanih istorija jeste i kreiranje ,,upotrebljive“ prošlosti koja ne pati od sukoba suprotstavljenih interpretacija onoga što se desilo. Takva prošlost je idealno skrojena da bude politička alatka za promociju (potvrdu uspjeha?) ideje o ,,pomirenju“ svih suprotstavljenih interpretacija onoga što je bilo.
PROMJENA NARATIVA
Istorijski narativ o narodnooslobodilačkoj borbi kao izvorištu koncepta o bratstvu i jedinstvu, koji je imao određenu pomiriteljsku moć i funkciju u odnosu na aktivno suprotstavljene nacionalizme u SFRJ, donedavno je bio ta ,,upotrebljiva“ prošlost.
Dekonstrukcija ovog narativa i društvenog iskustva koje je na njemu građeno je otvorila prostor za vraćanje na scenu etničkog i nacionalnog diskursa kao jedinih ,,pravih“ i ,,pravednih“ alatki i okvira za interpretaciju prošlosti.
Agresivni istorijski revizionizam i negacionizam koji dominiraju u javnom diskursu u Crnoj Gori i u regionu su istovremeno motiv za djelovanje i kognitivni okvir u koji se pozicioniraju konkretni administrativni potezi vlasti, kao što je najsvježija najava ustavnih korekcija oko pitanja državljanstva, jezika i ostalih suštinskih elemenata koji čine temelje suverene i nezavisne Crne Gore, na primjer.
Ove najave, kao i ranije secesionističke političke inicijative i potezi lokalnih vlasti u nekim crnogorskim opštinama, traže svoj ,,legitimitet“ u revidiranom istorijskom narativu, dok ga mnogi profesionalni istoričari i institucije obrazovanja entuzijastično nude.
OTKLON
Ono što je možda najvažnije i najpotrebnije danas jeste pravljenje otklona od prošlosti.
Ovim otklonom se pokazuje i potvrđuje manipulativna priroda teze o sličnosti između ,,juče“ i ,,danas“. Sve što se oko nas dešava često nas navodi da tražimo dodirne tačke s događajima iz prošlosti, jer čitanje i promišljanje istorije često pati od kompleksa traženja ovakve sličnosti.
Pod teretom mučne svakodnevice mi čitamo istoriju o hrabrom, poštenom i naivnom ,,nacionu“, žudeći za kopčom koja bi nas uvjerila da su se, poput nas, i naši preci nosili sa sličnim problemima. To je, u suštini, traženje krivca za naše savremene nevolje negdje drugdje. Time sebe oslobađamo odgovornosti za nastali problem, ali i obaveze da taj problem rješavamo sada i ovdje.
Umjesto toga, pristajemo na ulogu poslovične žrtve ,,tuđih interesa“ i ,,zlih namjera“. To je suština viktimologije koju pisci i sponzori kratkovidih nacionalnih istorija nude kao matricu za promišljanje naše stvarnosti.
Na kraju čitanja ophrvaju nas emocije i izgubimo iz vida činjenicu da prošlost nije i ne može biti naša sadašnjost. Zaboravimo različite kontekste u kojima su živjele i danas žive različite generacije. Zaboravimo temeljno polazište da naši
životi nijesu klonovi onih o kojima čitamo u knjigama istorije. Zaboravimo da nijesmo i da nikada ne možemo biti isto ono što nam je bio đed.
Zaboravimo da prošlost ima svoj ,,lični“ integritet i da istorijsko znanje najbolje ,,služi“ sadašnjosti onda kada ono ljubomorno čuva oba ,,lična“ integriteta – integritet savremenog trenutka i onaj koji posjeduje prošlost – i istinu o kompleksnosti istorijskih promjena. Biramo da budemo statični i ostanemo ankerisani u arhaične i mitske prostore bitisanja koji su narativna konstrukcija nacionalnih istroričara. Brzo zaboravimo šta znači i šta sobom nosi okvir koji se definiše terminom ,,progres“. To je suština nacionalističkog narativa o tradicionalnim korijenima koje savremene generacije ne smiju zaboraviti.
PRECI I POTOMCI
Neophodno je naglasiti izuzetno važnu istinu da, kada su u pitanju uzusi koji uokviravaju naše viđenje sebe i svijeta u kojem živimo, naši preci nijesu ,,isti kao mi“ i ne predstavljaju ogledalo u kojem mi vidimo, ili treba da posmatramo, sopstveno savremeno biće.
Odbiti takav odraz i takvo nacionalno ogledalo znači artikulisati potrebu da se utvrdi dokumentovana istina o prošlosti, kako ona ne bi bila zaboravljena i kako ne bi bila manipulisana i pretvorena u jednodimenzionalnu (nacionalno, etnički, vjerski, ideološki…) refleksiju naših današnjih lica.
Nesporno je da je sjećanje centralni dio svake identitetske konstrukcije, pa je politika sjećanja od velike važnosti. Povodeći se davno uspostavljenim stručnim definicijama, može se reći da politika sjećanja ima za cilj da promoviše specifične interpretacije prošlosti zajednice.
Elita koja djeluje kao kreator i kontrolor ovog političkog procesa nastoji da uspostavi adekvatnu sociokulturnu infrastrukturu sjećanja, koju potom nudi stanovništvu kroz školske nastavne planove, na primjer. Ponekad, integralni dio politike sjećanja predstavlja napor vladajuće elite da definiše i usvoji posebnu zakonsku regulativu koja se odnosi na specifične događaje iz prošlosti. Savremena crnogorska situacija je odlična ilustracija ovog napora elite.
Osim institucija države, na poslu oblikovanja politike sjećanja rade i drugi akteri, bilo da su to grupe ili pojedinci iz sfera politike i akademije, zatim udruženja žrtava kao i raznovrsni instituti za čuvanje nacionalnog sjećanja koji posjeduju dovoljan društveni kapital, uticaj i komunikacione resurse.
Oni se uvijek pozivaju na mitove i simbole nacionalne prošlosti kako bi uobličili društvene identitete, legitimizovali sopstvenu moć ili mobilisali veću izbornu podršku. Nesumnjivo je da koncept sjećanja predstavlja važan instrument za ostvarivanje političkih ciljeva. Da bi se postigao željeni rezultat neohodno je da postoji značajno saglasje između napora elite da manipuliše prošlošću, s jedne strane, i konfiguracije mitova i vjerovanja koja postoje u društvu.
MANIPULACIJE
Drugim riječima, da bi elita manipulisala u političke svrhe sjećanjem na prošla dešavanja neophodno je da značajan segment društva već vjeruje u manipulisanu verziju istorije. Bilo bi zanimljivo iščitavati i analizirati istraživanje javnog mnjenja o nivoima do kojih je stanovništvo u Crnoj Gori uvjereno u istinitost raznih elemenata naše mitologizovane istorije.
U nacionalističkom diskursu, reprezentacije istorijske prošlosti su tipično fokusirane na dva narativna pravca. Prvi se bavi naglašavanjem pozitivnih strana i osobina nacije u vremenu koje se definiše kao ,,herojsko“. Drugi je posvećen simbolima poraza i kolektivne patnje kao efektnim instrumentina za nacionalnu mobilizaciju. Ova dva narativa su integralni dio nacionalnog sjećanja koje s lakoćom može da apsorbuje i epizode istorijskog poraza i istorijskog trijumfa, pod uslovom da su ove epizode interpretirane u herojskom maniru.
Dvadeseti vijek i tragična sjećanja na ratove, revolucije, okupacije, genocide, ethnocide i političku represiju su kreirali novi izazov za majstore politike sjećanja. Prošli vijek je obilovao sistemskim zločinima za koje države snose određenu odgovornost, bilo se radi o direktnoj odgovornosti ili indirektnoj odgovornosti državnih struktura koje su naslijedile političke i ideološke podstrekače, kao i direktne počinioce zločina.
Taj novi izazov je narativni sadržaj koji je istoričarka Dženifer Dikson definisala kao ,,mračna prošlost“. Ovaj sadržaj se pokazuje kao veoma problematičan za naše dizajnere politike sjećanja, jer ga je teško apsorbovati u okvire tradicionalnih herojskih nacionalnih istorija koje učvršćuju kolektivne identitete. Kao što nam iskustvo proteklih decenija pokazuje, jedini odgovor elita na ovaj izazov je simultano bježanje u kolektivnu viktimologiju i negiranje bilo kakve odgovornosti za počinjeno zlo.
NAŠI ,,POMIRITELJI“
Kada u jednom društvu, kao što je to slučaj u savremenoj Crnoj Gori, postoje i opstaju dva paralelna i međusobno suprotstavljena nacionalna narativa, onda je izuzetno teško definisati i učiniti funkcionalnim bilo kakve tačke susreta, osim kao političku konstrukciju koja služi osvajanju ili očuvanju vlasti. To su, na našu nesreću, osnovni razlozi zašto vladajuća elita u Crnoj Gori i politički akteri koji se trude da i formalno dođu na vlast insistiraju na sopstvenoj ,,pomiriteljskoj“ misiji.
Pošto je ponavljanje majka nauke, reći ću iznova da je jedini izlaz iz ove nezavidne situacije da se izađe van rigidnih okvira etničkog i nacionalnog promišljanja prošlosti ka prostoru građanskog diskursa. Ovdje mislim na istinski građanski diskurs, a ne na terminologiju koja služi samo za ispiranje političkih zuba dežurnih partitokrata, ili kao tema kratkoročnih projekata.
Jedino taj diskurs nudi drugačije i savremenije analitičke okvire za promišljanje crnogorske budućnosti, kao i višeznačenjske identitetske opcije bez kojih nema progresivnog iskoraka.
Za kraj je važno ponoviti da istinski građanski diskurs ne potire ranije tradicionalne identitetske matrice, već ih ispravno istorizuje kao integralni dio duštvenog i istorijskog nasljeđa koji se čuva i poštuje, ali koji ne diktira modele ponašanja u našoj savremenoj svakodnevici.
