foto: Dejan Rakita/Pixsell
Čini se da živimo u dobu populizma. Tokom posljednje dvije decenije, naime, svjedoci smo usponu desnih populističkih snaga diljem Evrope, od Slobodarske partije Austrije, preko Nacionalnog Frontau Francuskoj, pa do Viktor Orbanove Fidesz partije u Mađarskoj.
Rečeni uspon nije ograničen isključivo na stari kontinent, već predstavlja globalni fenomen s ogromnim geopolitičkim implikacijama, što dokazuju izborne pobjede Narendra Modija u Indiji 2014. te Recepa Tajiba Erdoana u Turskoj daleke 2003. godine. Međutim, unatoč svim navedenim primjerima, najemblematičniji odrazi epohe populizma jesu pobjeda Donalda Trampa na predsjedničkim izborima u Sjedinjenim Državama 2016. te uspon UKIP-a u Velikoj Britaniji, kojim je pokrenut te naposljetku izglasan Brexit.
Pojam populizam skovao je jedan kanzaški novinar 1890. godine tako što je pristalice Narodne partije, kratkoživuće agrarno-socijalističke stranke u Sjedinjenim Državama s kraja XIX vijeka, koja je svoj politički program formulisala kao pobunu protiv, kako je tvrdila, korumpiranog dvopartijskog sistema, nazvao jednim oblikom engleskog pridjeva Populist(ic).
Fantomska ideologija
Ubrzo se ovaj jezički oblik proširio postavši uobičajena terminološka oznaka, samo sa malim početnim slovom, za svaki politički pokret koji, ponajprije u Sjedinjenim Državama, a kasnije i diljem anglosfere, mobiliše „obične radne ljude“ protiv sistema. Kada je u pitanju shvatanje populizma kao ideologije, reprezentativno je određenje Kasa Mudea (Cas Mudde), koji zaključuje da je populizam „ideologija koja smatra društvo konačno podijeljenim na dvije istovrsne i suprotstavljene grupe, čist narod nasuprot korumpirane elite“, i koji tvrdi da politika treba da bude izraz „volonté générale naroda“. Stoga, možemo govoriti o izvjesnoj grandteorijskoj prirodi populizma kao društveno-političkog fenomena.
Valja takođe naglasiti da suštinski antielitistički stav na kojem počiva populizam svakako predstavlja neophodan ali ne i dovoljan uslov da bi neki političar bio prepoznat kao populista. Naime, Jan-Verner Miler kao drugi od, pokazaće se, četiri uslova navodi i uvjerenje populiste da je on jedini pravi predstavnik plemenitog naroda za razliku od drugih pokvarenih i odrođenih političara, iz čega proizilazi antipluralističko usmjerenje populizma.
U nešto ublaženoj varijanti ovog shvatanja, neki teoretičari smatraju da je populizam „tanka“ ideologija koja, iako po sebi ograničenog analitičkog dometa, budući da ne može stajati sama kao praktično-politička ideologija, ipak, sadrži odjelitu grupu političkih ideja koje se nalaze u međusobnom odnosu sa ustanovljenim idejnim tradicijama opštih ideologija. U neku ruku, ovakvo razumijevanje populizma kao „tanke“ ideologije moglo bi se porediti sa ideologijom nacionalizma, koja je takođe nesamostalna, pa se mora preplitati s opštim ideologijama, premda Friden nije uključio populizam u takve ideologije u svojoj klasičnoj studiji o ideologijama.
Štaviše, za razliku od nacionalizma, feminizma i ekologizma, ideologije koje su takoreći centrirane na jedno ili najviše dva ideološka pitanja, pa su stoga „tanke“ (thin-centered), Friden izričito odbija da populizam nazove ideologijom, pa makar i „tankom“, zbog toga što nije proizvod dugotrajnog i ozbiljnog političkog promišljanja, pa mu nedostaje i najmanja idejna usklađenost, dok se prepliće tek sa segmentima drugih ideologija. Stoga Friden zaključuje da se u najboljem slučaju radi o fantomskoj ideologiji.
Dok je savremeni nacionalizam češće no rjeđe strateški politički cilj političara različitih ideoloških usmjerenja, odnosno taktičko sredstvo za ostvarenje ciljeva opštih ideologija, pa se stoga često desi da od prvobitno taktičkog sredstva preraste u strateški cilj među, teoretski gledano, najvećim internacionalistima, boljševicima, dotle je populizam, po pravilu, kako piše Bakić, tek sredstvo političara (jer se odnosi na praktičnu političku taktiku i politički stil djelanja), nikako ograničeno na stranke radikalne desnice ili ljevice, manje ili više privrženih idejnom jezgru opštih ideologija (konzervatizam, liberalizam, socijalizam…), u njihovoj borbi da osvoje, opravdaju i zadrže vlast.
Drugim riječima, populizam je usljed nedostatka jasno određenih ključnih vrijednosti, jer „narod“ može predstavljati sve građane ili neku posebnu etničku ili etnokonfesionalnu zajednicu ili šire društvene slojeve ili pak određenu klasu, u najboljem slučaju, isto što i demagogija, tj. pomoćno idejno-tehničko sredstvo za dolaženje do vlasti i njeno pravdanje u sistemima koji se zasnivaju na opštem biračkom pravu. Populistički koncept „naroda“, dakle, mora predstavljati homogenu i esencijalistički shvaćenu, organsku cjelinu.
Kriza kao element populističke mobilizacije
Kurt Vejlend, profesor latinoameričke politike na Univerzitetu Teksas u Ostinu, nadograđuje Bakićeve teze tvrdnjom da je populizam ona politička strategija posredstvom koje personalistički vođa traži ili izvršava moć vlasti na bazi neposredne i neinstitucionalizovane podrške velikog broja uglavnom neorganizovanih sljedbenika.
Formalna neorganizovanost sljedbenika, za razliku od sljedbenika nepopulističkih političkih stranaka organizovanih u stranačka tijela, podmlatke, udruženja i asocijacije, radničke sindikate, dobrotvorna društva, religijske organizacije i crkve, falange, lobističke grupe itd., značajna je utoliko što ona pretpostavlja da su sljedbenici organski narod u njegovom totalitetu, nerasparčan na različite interesne, svjetonazorske ili ideološke grupe rođene u modernosti. Stoga, moramo zaključiti da je formalna neorganizovanost sljedbenika svakog personalističkog vođe, pa stoga i same populističke političke stranke, oznaka pretpolitičkog razumijevanja političkih odnosa zasnovanih na emocionalnom, neupućenom i krajnje naivnom promišljanju politike, budući da je konzument političke demagogije po pravilu hipnotizovan ušećerenom, manihejskom retorikom najčešće zasnovanom na najnižim strastima i mitovima, kako bi se kao pojedinac pokrenuo na poziv vođe u junačku odbranu „naroda“ protiv „sistema“.
Stoga, moramo konstatovati da je stalna kriza četvrti uslov populizma tako što odlikuje svaku populističku političku taktiku, jer kriza predstavlja unutrašnju odliku populizma bilo da je u pitanju stvarna, navodna, ili opažena. Kriza je, dakle, stalno prisutni element populističke mobilizacije budući da populistički djelatnici aktivno izvode i ovjekovječuju permanentno osjećanje krize, prije nego što jednostavno reaguju na bilo kakvu spoljašnju krizu koja može ali i ne mora zaista zavladati. Dakako, ovakvo određenje, kako ističe Bakić, više govori o političkoj taktici nego o političkoj strategiji jer prave vođe povjerenje i vjeru masa, pa samim tim i političku moć, osvajaju sredstvima masovne demagogije.
Populizam u Bosni i Hercegovini ipak sadrži određene specifičnosti koje, s jedne strane, proizilaze iz dejtonskog ustavnog uređenja, s druge strane iz korpusa političkih tradicija, a s treće pak strane iz ovdašnjih identitarnih modela. Da bi se rečene specifičnosti razumjele, neophodno je raščlaniti a zatim i predstaviti njihovu trodjelnu strukturu. Najprije valja reći da populizam, u odnosu na njegove, ranije izložene četiri osnovne karakteristike, a priori teži „predstavljanju“ kompletnog „naroda“unutar zamišljenih nacionalnih granica (na Zapadu su to isključivo državne granice), premda paradoksalno uvijek odbacuje određene društvene grupe koje smatra nepoželjnim, izdajničkim, petokolonaškim ili odrođenim.
Ono što čini Bosnu i Hercegovinu specifičnom jeste ustavnopravna nemogućnost pretendovanja na takvo što, budući da je ovdašnji politički i izborni sistem de facto zasnovan na konsocijacijskom modelu po kojem ni jedan politički akter ne može samostalno politički zavladati cijelom teritorijom, odnosno plebsom, budući da je, kako Haverić dokazuje, etnos ekvivalent demosu. Iz tog razloga, političke stranke koje pretenduju na osvajanje velikog dijela izbornog kolača strukturno su onemogućene u svom eventualnom naumu da postanu monolitno populističke u formalističkom smislu. Ono što im preostaje je da funkcionišu kao klijentelističke mreže koje se protežu što je više moguće, ali da ujedno imaju jasnu hijerarhijsku strukturu koja postaje sve labavija kako se po vertikali kreće ka dnu, odnosno čvršća kako se kreće k vrhu.
Naime, ne možemo reći da su Bakir Izetbegović i Milorad Dodik personalističke vođe populističke provenijencije, ako zbog ičega onda zbog njihovog očitog manjka harizme, već moramo prihvatiti kao istinu da su obojica zapravo šefovi velikih klijentelističkih mreža koje po vertikali počivaju na striktnoj hijerarhijskoj stratifikaciji koja postaje sve labavija pa stoga populističkija na nižim nivoima. Dakle, kako se spuštamo niz hijerhariju, sve dalje od ključnih budžetskih sehara, pojedinačni politički akteri dobivaju na autonomiji te su u mogućnosti da usvoje populističku političku taktiku i populistički stil političkog djelanja.
Demagogija sarajevske gradonačelnice
Stoga, populizam u Bosni i Hercegovini prevashodno je fenomen vezan za niže nivoe vlasti te lokalnu zajednicu, dakle za opštinu, grad i donekle kanton (a u slučaju Republike Srpske, entitet). Dokaze za to možemo pronaći u likovima i djelima gradonačelnice Sarajeva, Benjamine Karić rođ. Londrc te gradonačelnika Banjaluke, Draška Stanivukovića, populistima par excellence.
Ovdje najprije valja reći da zbog specifičnosti našeg ustavnog uređenja, nivoi vlasti do kantona, imaju mnoge prerogative države. Sarajevski kanton, naprimjer, zajedno s nižim nivoima vlasti – opštinama i gradom, umnogome je uređen kao država sa nezavisnim ministarstvima i institucijama, uz punu vertikalnu integrisanost, te je čak uspostavio određeni stepen checks and balances. Budući da se u njemu nalazi glavni grad države i entiteta, akumuliran kapital; državne, entitetske, kantonalne, gradske i opštinske institucije; sjedište međunarodne zajednice, stranih diplomatskih misija i međudržavnih organizacija; nacionalne institucije kulture, državni sportski savezi, sjedište akademije, cjelokupan NVO sektor, ali i cijela plejada pseudopolitičkih institucija, organizacija, asocijacija i udruženja lokalnog karaktera, on ima sve uslove da oponaša državu ili pak da sprovodi svojevrsnu aproprijaciju državnosti i državotvornosti.
Takva situacija savršeno pogoduje lokalnim populističkim snagama koje mogu parazitirati na očitim političkim frustracijama i resantimanima tzv. probosanskog, odnosno bošnjačkog glasačkog tijela ozlojeđenog zbog decentralizovanosti države, tako što će se okoristiti o istoj toj decentralizaciji.
Stoga, ne treba čuditi da aktuelna gradonačelnica Sarajeva, vješta u populističkoj političkoj praksi i retorici, de facto obnaša ulogu personalističkog, nacionalnog vođe usljed vakuuma, odnosno usljed nemogućnosti da takav vođa djeluje na državnom nivou, čemu svjedoči kult njene ličnosti u gradu podno Trebevića. Kroz tu prizmu treba posmatrati njene svađe sa gradonačelnicima drugih gradova, objave otvorenih pisama inostranim istoričarima, rasprave sa ambasadorkama, izjave o licemjerstvu međunarodne zajednice i UN-a, uplitanje u poslove privatnog filmskog festivala, političko komentarisanje muzičkih koncerata u Zetri, itd.
Naime, za razliku od viših nivoa vlasti gdje postoji konsocijacijski status quo koji onemogućava parohijalni mesijanizam na kojem počiva populizam zarad ustavne real politike, Karićeva na lokalnom nivou, često zanemarujući formalne ingerencije i nadležnosti svoga ureda, sebe projektuje kao nacionalnog vožda koji će, čas podilaziti „dragim mojim sugrađanima“, čas lupiti šakom od sto svakome ko se ogriješi o kolektivni ethos ako to zatreba, dakle vožda koji će, braneći „narod“ od „sistema“ koji se razumijeva kao dejtonski, braniti imaginarnu državu koju valja tek uspostaviti.
Njena uloga je, stoga, transpozicijsko-terapeutska, budući da ne postoje politički mehanizmi kojim bi ona mogla učiniti rečeno i pored najbolje volje, no konzumenti njene demagogije uopšte ne očekuju da ona to učini. Oni nesvjesno traže nacional-romantičarski politički teatar koji će zamijeniti praktičnu politiku i u kojem demagogija Benjamine Karić predstavlja tekstoterapijsko sredstvo za prevazilaženje osjećanja poniženosti usljed pretpostavljene nacionalne impotencije. Ovdje je bitno naglasiti još jednu karakteristiku Karićinog populizma.
Naime, riječ je o političarki koja je karijeru počela na nominalno lijevim ideološkim pozicijama kao članica SDP-a. Ipak, dospjevši do gradonačelničke funkcije i uvidjevši duh vremena te shvativši društveno-politička stajališta većinskog glasačkog tijela, postepeno se premjestila na desni pol političkog spektra s ciljem opravdavanja svoje funkcije te umiljavanja „narodu“. Upravo zato će njen ured odlikovati ekstremiste iz Anti Daytona, neustupiti fasadu gradske Vijećnice za projekciju zastave u duginim bojama na noć sarajevskog Pridea, ili pak pronaći neumjesno solomonsko rješenje za sadržaj teksta na ploči posvećenoj ubijenim građankama i građanima Sarajeva na Kazanima.
Stanivuković kao “Čovjek iz naroda”
Dakle, njen populizam je usljed nedostatka jasno određenih klasično ideoloških vrijednosti „narod“ prepoznao u većinskoj etnokonfesionalnoj zajednici u Sarajevu te obgrlio njegove većinske, svjetonazorske pozicije koje žive u permanentnoj dijalektičkoj tenziji između etnokonfesionalnog nacionalizma i građanskog ustavnog patriotizma, kako bi se prethodno zakamufliralo potonjim.
Osnovna gradonačelnicina demagoška oruđa su društvene mreže i masovni digitalni mediji putem kojih ona krajnje neposredno gradi sopstveni kult ličnosti. Takav pristup političkom djelanju ne razlikuje se mnogo od pristupa Donalda Trampa, naprimjer, kojem je ključni politički alat bio tviter. Međutim, ono što Karićevu rođ. Londrc razlikuje od većine populista u svijetu jeste činjenica da je ona politički takoreći rođena tek nakon što je preuzela značajnu političku funkciju, i to kao, do tada javnosti, posve nepoznata predstavnica jedne od dinosaurusovskih političkih stranaka koja se s pravom može smatrati integralnim dijelom „sistema“, a ne tobožnjom reakcijom na njega.
Naime, populističke stranke predvođene personalističkim vođama gotovo uvijek su nove ili ako već nisu onda su tek odnedavno, s margina, zakoračile u mejnstrim, politički se uspinjući grassrootstaktikom. Upravo im takav razvojni put omogućuje neophodan antielitistički oreol koji je preduslov za svako populističko djelovanje. Emblematičan primjer kazanog svakako je Draško Stanivuković, koji je prošao put od građanskog aktiviste i youtube šoumena do narodnog poslanika i gradonačelnika Banjaluke.
Kao i u slučaju aktuelne sarajevske gradonačelnice, Stanivukovićeva praktična politička taktika nije uslovljena idejnim jezgrom neke od opštih ideologija, budući da je riječ o političkom analfabetu, već utilitarno zloupotrebljava raznorodne elemente često nekomplementarnih ideologija i ideoloških pravaca poput nacionalizma, crkvenog konzervatizma, nativizma, ekologizma, socijalizma i klasičnog liberalizma kako bi izgradila Stanivukovićev politički imidž čovjeka iz naroda.
Ne treba onda da čudi da je ovaj dvojac, neposredno po imenovanju na pozicije gradonačelnika svojih gradova, veoma uspješno sprovodio zajedničke PR kampanje prije no su im se demagoški narativi sukobili. Stanivukovićev primjer takođe predstavlja dragocjenu studiju slučaju utoliko što potvrđuje ranije izloženu nemogućnost populizma da se izdigne iznad lokalne politike. Naime, onog časa kada je Stanivuković zaista postao politički faktor u Republici Srpskoj, usisan je od strane istog onog „sistema“ protiv kojeg se deklarativno borio te je brže-bolje sklopio pakt s dotadašnjim arhineprijateljem, Miloradom Dodikom.
Dakle, možemo kazati da je populizam u Bosni i Hercegovini oblik strogo kontrolisanog izduvnog ventila koji pomoću fatamorgane o „narodu“ protiv „sistema“ radikalizuje taj isti „narod“ kako bi se na vlasti održale etnokonfesionalne klijentalističke mreže koje lokalnim populističkim voždovima bacaju mrvice sa stola sve dok se ne ispune uslovi da i oni upadnu u veliku raju.
