Foto: : Selva/opale photo Rubens’
Za nekoliko tjedana održavaju se izbori za Evropski parlament. Ankete predviđaju desničarsko-populističkim i EU skeptičnim partijama znatne dobitke. Moguće je da se u Strasburgu i Briselu čak otvori prozor za učešće u novim političkim većinskim konstelacijama. Time se u konačnici postavlja pitanje kako su ove partije stvarno “neprijateljske” za Evropu. Jer se one same trenutno prezentiraju sasvim drugačije: ne kao protivnici nego kao branitelji Evrope. Mađarski premijer Viktor Orban rado tvituje pod haštagom MEGA – Make Europe Great Again.
Ovaj razvoj ima dva glavna razloga. Jedan je banalan i zasnovan je na izbornoj taktici: desničarski populisti i nacionalni konzervativci u cijeloj Evropi razumjeli su da se pretjerana kritika EU i trajni konflikti s briselskim institucijama ne isplati na biralištima. Niti je Marine Le Pen, sa svojom izjavom da želi istupiti iz evra pobijedila na francuskim predsjedničkim izborima niti je Jaroslav Kačinski sa svojim opsesivnim kritikama EU dobio poljske parlamentarne izbore. Novi je uzor zato Giorgia Meloni, koja ne bi htjela EU napustiti nego politički osvojiti i iznutra promijeniti: If you can’t beat them, join them.
Kao drugo, ideologija se desničarskog populizma promijenila. Američki politolog Francis Fukuyama ukazao je već 2018. u svojoj knjizi Identity na to da identitetsko politička orijentacija ljevice – s njenim naglaskom na prava manjina – prijeti da stvori deficit u zastupanju i priznavanju većinskog stanovništva. Desničarski je populizam silinom uskočio u ovu prazninu. On se služi konceptom ljevičarske identitetske politike, ali mijenja njihov pravac argumentacije. Umjesto da naglašava prava manjina, on pojačava prava većine na priznanje, respekt i očuvanje njihovog kulturalnog identiteta. To konzekventno znači da se on time ne stilizira samo kao branilac tradicionalnog nacionalnog identiteta, nego i kao branilac historijskog Zapada i njegovih institucija.
Ovaj idealizirani Zapad – čije je istorijsko jezgro Evropa – počiva prema argumentaciji desničarskog populizma na tri institucionalna stuba: nacija, “prirodna porodica” kao osnova društva i kršćanstvo. Evropa je historijski postala to šta je odavno bila – civilizacijski uzor i tehničko naučni centar snaga svijeta – jer se s nacijama izgradila djelotvorna politička zajednica, koja je povezala kulturelni identitet naroda i reprezentovala ga. “Nacija”, kaže Viktor Orban, “je veliko otkriće Zapada. Ona je srce slobodnog svijeta. ”
Desničarski populizam je sa silinom uskočio u ovu prazninu
Drugi stup je “prirodna porodica” sastavljena od žene, muškarca i djece. Upravo u ovoj osnovnoj jedinici društva odvija se bitno kulturalno i emocionalno oblikovanje ljudi (što je, takav je argument, čini posebnom smetnjom za liberalizam usmjeren na ideološko reprogramiranje). Zadatak je države da porodicu održi i zaštiti te ljudima omogući da imaju djecu i da ih odgajaju.
Treće, s pomicanjem prema diskursu orijentiranom na identitet osnažilo se i pozivanje na kršćanstvo. Ovaj odnos ima, naravno, podtekst: optužbu da moderni liberalizam, ali i islamsko doseljavanje ugrožavaju ovaj temelj zapadnog svijeta. Korijeni u kršćanstvu (ali i u helenizmu) razlikuju Zapad, kaže Giorgia Meloni u jednom intervjuu, od ostatka svijeta: “Mi na Zapadu vjerujemo, da su ovi principi – sloboda, ravnopravnost, demokratija, pravo, susret razuma i transcendencije – univerzalni, ali ako pogledamo oko sebe moramo priznati da nije tako i da su ove vrijednosti karakteristične za kulturu određenog dijela svijeta. To je naš identitet kao Evropljana i zapadnjaka, kao djece klasične i jevrejsko – kršćanske kulture.”
I naravno da populizam reklamira i demokratiju za sebe. Jer jedan sasvim značajan aspekt ovog kršćanskog Zapada, takva je argumentacija, jeste njegov demokratski karakter: Demokratija je nastala na Zapadu i nigdje drugdje. Ona je mogla nastati jer kršćanstvo stipulira temeljnu jednakost ljudi pred bogom.“Liberalna demokratija ne bi nikada mogla nastati bez njene kršćanske kulturalne osnove”, kaže naprimjer Viktor Orban.
Ovaj idealizirani Zapad, ovaj na kršćanstvu, naciji i porodici izgrađeni civilizacijski projekat Evrope jeste, kažu desničarski populisti, aktuelno ugrožen. On je napadnut od navodno ekcesivnog i sve autoritarnijeg liberalizma i briselskog projekta centralizacije. Liberalizam, argumentiraju, mrzi sve tradicije i tradicionalne institucije; briselski birokratizam naciju i nacionalno državnu demokratiju. Sa sistemom centriranim iz Brisela stvoren je poredak gdje se obezvređuje demokratsko učešće građana, slabe nacionalne države kao prostori djelovanja i stvaranja, a značajno širi manevarski prostor s elite moći i bogatstva.
Ipak, snaga evropske priče o identitetu desničarskog populizma ne bi se trebala potcijeniti
U svome govoru na univerzitetu Heidelberg u martu 2023. tadašnji poljski premijer Mateuš Moraviecki upozorio je na opasnost nastajanja evropske superdržave kojom bi vladala “mala elita”. “U politici”, kaže Moraviecki, “radi se uvijek o mogućnostima izbora. Ali taj izbor mora se dogoditi na biračkim mjestima a ne u tihim sobicama birokrata. Želimo li mi stvarno zajedničko evropsku kosmopolitičku elitu sa ogromnom moći ali bez mandata birača?” Rezultat bi bio ne jača nego slabija Evropa, koja bi sama sebi oduzela izvore snage i odgovarajuće tomu ostala ispod svojih mogućnosti. “Evropa može biti puno uspješnija, puno veća, mnogo razvijenija i mnogo silnija nego što je to njen današnji bilans”, rekao je Viktor Orban u govoru 2019. godine.
Svaka ideologija ima intelektualnu konstrukciju. Desničarski populisti prezentiraju se u svojoj aktuelnoj izvedbi kao jedna vrsta pozitivnog “okcidentalizma”. On projektuje kulturelna, socijalna i politička svojstva na idealizirani “Zapad” i idealiziranu “pravu” Evropu. On time definira kulturalno vlasništvo koje se treba odbraniti i zaštititi od civilizacijskog Drugog – modernog ultraliberalizma, imigracije, islama, ili kako to definiše Meloni: “Ja se uopšte ne želim distancirati od Evrope, nego ja želim da se Evropa ne distancira sama od sebe.”
Proturječnosti ove konstrukcije bodu u oči. Ovaj divni “Zapad”, ova idealizovana Evropa, nastanjena miroljubivim nacijama i sretnim porodicama, nije nikada postojala. I demokratski impulsi kršćanskih crkvi drže se već 2.000 godina u preglednim granicama – kako unutra tako i prema vani. Ipak, snaga evropske priče o identitetu desničarskog populizma ne bi se trebala potcijeniti. U svijetu u kome se gospodarske, geopolitičke i kulturalno religiozne suprotnosti sve jače artikulišu, u kome se povećava globalna migracija i kraj zapadne hegemonije, sve je opipljiviji ne bi atraktivnost „Vlastitog“, evropske civilizacije i njenih vrijednosti koje se reklamiraju politikom identiteta bezuslovno biti manja.
Diskurs desničarskog populizma u svojim osnovnim motivima – odbrana zapadnih vrijednosti, jačanje Evrope – povezuje se u potpunosti s temama etablirane politike. Ona također vidi European way of live kao ugrožen – ali iz potpuno drugih razloga u odnosu na desničarski populizam. Zadatak je većinske politike da bolje nego u prošlosti objasni zašto su njeni politički prijedlozi pogodniji da brane evropske vrijednosti i interese. Na osnovu rezultata izbora u mnogim državama Evrope posljednjih godina može se izraziti sumnja da dosadašnji napori nisu bili u potpunosti uspješni. S jednostavnim etiketiranjem desničarskih populista kao “neprijatelja Evrope” vjerovatno će se sve manje moći učiniti.
Preveo i uredio: Ešref Zaimbegović
