Subotnji Svesrpski sabor mogao bi se promatrati kao još jedan u nizu nacionalističkih okupljanja prepunih folkloristike i patetike. Ipak, pažljivija analiza pokazala je da to nije bila puka predstava o jedinstvu srpskog naroda, niti o jedinstvu crkve, politike i konzervativne akademske elite oslikane u SANU-u. On je u svojoj srži bio geopolitički događaj, čije je organiziranje i usvajanje Deklaracije za cilj imalo prikrivanje traumatična iskustva poraza velikosrpske politike u posljednje četiri decenije i odgovornosti trougla crkva – politika – konzervativna akademska elita i stvaranju novog mita o “prevazilaženja istorijskih podjela unutar srpskog naroda” i vječitoj borbi za pravdu i slobodu.
Ta mitologizacija reflektirana i u govorima političkih lidera Aleksandra Vućića i Milorada Dodika prevedena je u zaključcima usvojene Deklaracija u ciljeve potrebne za realizaciju koncepta “Srpskog sveta”, koji sve jasnije poprima formu robusne geopolitičke strategije s agresivnim stavom prema teritorijalnim i kulturnim pitanjima. Suštinski, folkloristički dekor i patetični tonovi koji su obilježili sabor služe kao maska za mnogo ozbiljniju agendu: postavljanje temelja za novu ekspanzionističku politiku Srbije.
Geopolitika “Srpskog sveta” u saborskoj Deklaraciji
Kada je prije nekoliko godina bivši ministar odbrane, unutrašnjih poslova, a potom i direktor BIA-e i trenutni potpredsjednik Vlade Srbije Aleksandar Vulin upotrijebio termin “srpski svet”, bila je to ideja u povojima, oslonjena ideološki na svoj ekvivalent “ruski svet”. Imajući u vidu da je Vulin godinama bio trbuhozborac predsjednika Srbije, Aleksandra Vučića, bilo je jasno da se ne radi o ideji pojedinca nego o kreiranju novih, sofisticiranih koncepata i pristupa koji su strukturirani oko starih, miloševićevskih, ekspanzionističkih politika.
Naizmjenično korištenje koncepta “Srpski svet” i druge parole “srpskog ujedinjenja”, koje promovira novi premijer Srbije Miloš Vučević, nije samo podsjetnik na kraj 80-ih i početak 90-ih godina. Radi se o opasnim idejama koje se jučerašnjom Deklaracijom prevode u strategiju. Pritom, sadržaj zaključaka Deklaracije nije samo puka reprodukcija starih ekspanzionističkih politika i sadržaja Memoranduma SANU-a iz 1986. Godine, koji je, kako povjesničar Milivoj Bešlin slikovito opisuje, bio “dinamit pod temeljima Jugoslavije”. Deklaracija uključuje prilagodbu na nove međunarodne i unutrašnje političke realnosti. Zaključci u njoj samo se čine bezopasnijima od onih iz Memoranduma jer trenutne geopolitičke okolnosti ne omogućavaju konkretnije zaključke i akcije koje bi ih pratile.
Sadržaj Deklaracije naglašava kulturno i duhovno jedinstvo Srba izvan geografskih granica Srbije, određujući srpski jezik, kulturu i pravoslavnu vjeru kao tačke integracije. Promovira kolektivni identitet, koji nadilazi državne granice, stvarajući osjećaj pripadnosti većoj srpskoj zajednici. Ova ideologizirana geopolitička dimenzija Deklaracije podržava ideju da Srbija ima prirodno i historijsko pravo da štiti i utječe na ono stanovništvo u susjednim zemljama koje govori srpski jezik, pravoslavne je vjere i dio je zamišljenog srpskog historijskog kruga. To uključuje političke akcije i podršku crkve kako bi se održao i proširio uticaj Srbije na te zajednice. Deklaracija naglašava i jedinstvenu srpsku historijsku naraciju, eksplicitno odbacujući rezoluciju Generalne skupštine o genocidu nad Bošnjacima u i oko Srebrenice jer je u suprotnosti s tom naracijom.
Objavljujući strategiju “srpskog sveta” bez eksplicitne upotrebe tog termina, Deklaracija naglašava važnost ujedinjavanja svih srpskih zajednica u regiji u koherentnu sferu utjecaja, bez obzira na postojeće političke granice. Ova strateška vizija ne odnosi se samo na teritorijalno proširenje: Deklaracija utjelovljuje prikriveni iredentistički pristup jasnim pozivom na zaštitu Republike srpske, entiteta koji smatra integralnim za srpski kulturni i historijski identitet, uprkos činjenici da je on dio međunarodno priznate države, Bosne i Hercegovine. Promovira se reinterpretacija historije i geografije kroz fokus na zamišljenu srpsku veličinu, umanjujući posebnu historiju i identitet Bosne i Hercegovine te drugih država regije poput Crne Gore.
Ovaj revizionistički pristup nastoji integrirati entitet Republiku srpsku u jedinstvenu srpsku naraciju, promovirajući ideju kontinuirane i neprekinute srpske državne i kulturne tradicije uprkos činjenici da je RS nastao organiziranim oružanim nasiljem protiv Bosne i Hercegovine, a ključni ljudi vojnog i političkog vođstva entiteta osuđeni za ratne zločine, zločine protiv čovječnosti i zločin genocida, te taj entitet svoju egzistenciju crpi isključivo iz Bosne i Hercegovine.
Dvoslojna strategija ekspanzionizma
U svom cjelokupnom sadržaju Deklaracija stavlja naglasak na to da je entitet Republika srpska inherentno dio zamišljenog svesrpskog nacionalnog identiteta i “Srpskog sveta”, stvarajući praktično osnovu za opravdavanje akcija usmjerenih na navodnu zaštitu srpske populacije u Bosni i Hercegovini. To predstavlja identičan pristup koji je Rusija implementirala u svom “bližem inostranstvu”, postavljajući teritorijalne zahtjeve ili miješajući se u unutrašnje poslove tih zemalja. Deklaraciju treba čitati paralelno s govorom predsjednika Srbije Aleksandra Vućića.
Neki su dio tog govora u kojem ne podržava “mirno razdruživanje” shvatili kao poruku Miloradu Dodiku, a zapravo su uzeli u obzir samo jednu sekvencu dosadašnjeg diskursa predsjednika Srbije i zanemarili sadržaj Deklaracije. Aleksandar Vučić, dok javno izjavljuje da se protivi “mirnom razdruživanju Bosne i Hercegovine”, suptilno potvrđuje svoju svijest o neizvedivosti takve ideje u trenutnim međunarodnim okolnostima. Vučić shvaća da bi pokušaj mirnog razdruživanja vodio ka destabilizaciji cijelog regiona, što trenutno nije geopolitički održivo. Također, svjestan je da su i drugi oblici implementacije razdruživanja – uključujući one koji bi podrazumijevali silu – neostvarivi zbog nedostatka potrebne međunarodne podrške, ekonomske i demografske slabosti Srbije i entiteta Republike srpske, kao i unutrašnjopolitičkih okolnosti s kojima se suočava Srbija te strateške prenapregnutosti u vezi s Kosovom.
Vučićeva retorika i saborska Deklaracija u dijelovima vezanim za položaj Republike srpske otkrivaju dvoslojnu strategiju ekspanzionizma koja uključuje ovaj entitet. Prvi sloj jeste poticanje unutrašnje secesije Republike srpske, kroz političke i institucionalne korake koji jačaju njezinu već enormnu autonomiju unutar Bosne i Hercegovine uz afirmaciju aktivnosti koje uključuju reduciranje postojećih nadležnosti države. Deklaracija poziva da entitet Republika srpska poduzme korake i “aktivira sve nadležnosti koje su prema Dejtonskom mirovnom sporazumu predviđene kao nadležnosti entiteta”, što bi vodilo poništavanju cjelokupnog razvoja političkog sistema Bosne i Hercegovine nakon 1995. godine. Time bi se u praktičnom smislu Bosna i Hercegovina transformirala u konfederaciju dva entiteta, uprkos činjenici da je de jure nastavila kontinuitet Republike Bosne i Hercegovine.
Drugi sloj uključuje neformaliziranu konfederaciju sa Srbijom, što implicira dublje povezivanje na političkom, ekonomskom i kulturnom planu bez formalnog raskida s Bosnom i Hercegovinom. Ova strategija, definirana u Deklaraciji, uključuje blisku saradnju na svim poljima, od ekonomije, “harmonizacije nastavnih planova i programa u osnovnom, srednjem i visokom obrazovanju” do sigurnosti, sinhronizacije zakona, strateških dokumenata stvarajući de facto političku i teritorijalnu uniju. Ovaj je proces zamišljen kao privremeno rješenje koje će trajati dok međunarodne i regionalne okolnosti ne postanu povoljnije za formalizaciju ove unije. Ova dvoslojna strategija reflektira Vučićevu pragmatičnost i svjesnost o limitima trenutne međunarodne klime. Njegov pristup temelji se na razumijevanju da je trenutno otvorena konfrontacija s međunarodnom zajednicom neproduktivna i da je bolje raditi na kolosijecima unutrašnje secesije i neformalne konfederacije.
U suštini, čekaju se povoljniji geopolitički uvjeti kako bi se dvoslojna strategija ekspanzionizma prevela u teritorijalni zahtjev. Konstantne reference na promjenu u Bijeloj kući, koju priželjkuju političke vođe u Srbiji i Republici srpskoj, ključni su dio tih povoljnijih međunarodnih prilika. Očekuje se da će u slučaju pobjede Donalda Trumpa važne vanjskopolitičke pozicije zauzeti osobe koje bi bile spremne za takvu vrstu teritorijalnih aranžmana. Ova strategija zapravo je dio šireg pokušaja regionalne rekonfiguracije, osmišljenog da se postepeno osigura što veći utjecaj Srbije na ovom području. Radi se o igri s dugoročnim ciljevima, koja balansira između međunarodnih faktora i unutrašnjih ograničenja.
Izmišljanje neprijatelja i predatorska politika
Narativ Deklaracije opasan je jer vješto konstruiše sliku neprijatelja, preplićući historijske, etničke, pravne, vjerske i geopolitičke dimenzije i prikazujući ih kao prijetnju srpskom identitetu, suverenitetu i egzistenciji. Deklaracija stvara sliku Srbije i Republike srpske kao opkoljenih entiteta koji moraju braniti svoje interese protiv regionalnih i globalnih protivnika. Reference na historijska prijateljstva i nove saveze služe da razdvoje prijatelje i neprijatelje na međunarodnoj sceni, jačajući konstrukciju neprijatelja kao uvijek prisutne vanjske sile koja nastoji da potkopa srpski suverenitet i stabilnost. Poziv za redovno okupljanje Svesrpskog sabora radi rasprave o nacionalnim pitanjima podvlači kolektivni odbrambeni stav, jačajući ideju opkoljenosti Srba koji moraju biti zaštićeni od vanjske fragmentacije.
Govori predsjednika Srbije i entiteta Republike srpske na Svesrpskom saboru također pripremaju populaciju za potencijalne sukobe, spominjući “teške dane koji dolaze” i potrebu za odbranom srpskog identiteta od vanjskih prijetnji. Organizacija Svesrpskog sabora i planovi za formiranje Nacionalnog saveta srpskog naroda predstavljaju korake ka stvaranju homogenog nacionalnog fronta protiv percipiranih prijetnji, što je karakteristično za predatorski identitet i politiku. Svesrpski sabor više je od običnog folklorističko-patetičnog skupa; to je pažljivo oblikovan geopolitički događaj koji nagovještava širu stratešku agendu. Kroz narative prekograničnog jedinstva, nacionalističke retorike, historijske viktimizacije i kritike liberalne međunarodne zajednice, Srbija i entitet Republika srpska pozicioniraju se za buduće teritorijalne zahtjeve. Ove događaje ne treba samo promatrati; važno je prepoznati osnovne namjere i pripremiti se za geopolitičke implikacije koje oni mogu donijeti
