Dok ruski rat protiv Ukrajine bjesni na istočnoj granici Evrope, lideri kontinenta konačno su spremni priznati da imaju moć oživjeti svoje posrnule ekonomije. Nakon decenija štednje, spremni su ponovo trošiti – ali ne da bi okončali siromaštvo, ubrzali dekarbonizaciju ili preokrenuli kolaps osnovnih javnih usluga. Umjesto toga, evropska fiskalna vatrena moć usmjerava se na tenkove, rakete i borbene avione.
Reorganizacija ekonomije oko državno podržane odbrambene potrošnje poznata je kao vojni kejnzijanizam, iako John Maynard Keynes – koji se istaknuo osudom kaznenog mirovnog sporazuma nakon Prvog svjetskog rata kojem se protivila Vajmarska Njemačka, a koji je na kraju pomogao da se postavi teren za Hitlerov uspon i još jedan rat – vjerovatno ne bi podržao taj termin.
Razlog ponovnog oživljavanja vojnog kejnzijanizma nije sasvim bez osnova, jer je provođenje politika štednje ostavilo mnoge evropske ekonomije ispod nivoa koji im je potreban. Evropska produktivnost, koja je u posljednjoj deceniji rasla upola sporije od Sjedinjenih Američkih Država, pala je za jedan posto u 2023. godini. Realne plate su pale za 4,3 posto u 2022. i 0,7 posto u 2023. godini, nakon decenije stagnacije. U međuvremenu, investicije nisu ni blizu onoliko koliko bi trebale biti da bi se uhvatile u koštac s dvostrukom krizom nejednakosti i klimatskog sloma.
Evropska samoporažavajuća posvećenost štednji oličena je njemačkom doktrinom „schwarze Null“ („crna nula“). Čak i kada je njemačko ekonomsko čudo bilo u punom jeku, političari su odbijali ulagati u dugoročni rast. Kao rezultat toga, Njemačka – kao i veći dio kontinenta – patila je od hroničnog nedovoljnog ulaganja u fizičku i društvenu infrastrukturu, što je ograničavalo produktivnost.
U ovakvom kontekstu, ponovno naoružavanje može izgledati kao lako rješenje. Za razliku od društvenih rashoda, odbrambena potrošnja suočava se s malim političkim otporom. Omogućava političarima da izgledaju čvrsto – vrijedna prednost u doba politike snažnih ljudi – i održava industriju oružja, moćan lobi s dubokim vezama s političkim elitama, prepunom javnog novca.
Proširenje odbrambenih kapaciteta znači blokiranje potražnje za tehnologijama koje proizvode mnogo ugljika u vrijeme kada bi ih Evropa trebala postepeno ukidati.
Ali vojni kejnzijanizam je slijepa ulica – i ekonomski i politički. Za početak, to je slab motor dugoročnog rasta. Moderna proizvodnja oružja oslanja se na napredne proizvodne procese koji koriste relativno malo rada, tako da industrija ima niske multiplikatore u poređenju s ulaganjima u zdravstvo, obrazovanje ili zelenu energiju. Stvara manje radnih mjesta po potrošenom euru i malo doprinosi produktivnim kapacitetima šire ekonomije.
Vojni kejnzijanizam također produbljuje zavisnost Evrope od fosilnih goriva, s obzirom na to da su moderne vojske među najvećim institucionalnim potrošačima fosilnih goriva na planeti. Proširenje odbrambenih kapaciteta znači blokiranje potražnje za tehnologijama koje proizvode mnogo ugljika u vrijeme kada bi ih Evropa trebala postepeno ukidati.
Još gore, davanje prioriteta odbrani u odnosu na dekarbonizaciju održava sam sistem petropolitike koji režimima poput ruskog predsjednika Vladimira Putina daje resurse za vođenje rata. Kako je The Guardian izvijestio ranije ove godine, Evropska unija je u protekle tri godine potrošila više na uvoz fosilnih goriva iz Rusije nego na finansijsku pomoć Ukrajini.
Ako EU ozbiljno namjerava poraziti Rusiju – ne samo na bojnom polju, već i geopolitički – onda se blok mora suočiti sa pravim izvorom moći Kremlja: izvozom nafte i plina. Rusija je, na kraju krajeva, petrodržava, a njena ratna mašinerija se finansira prihodima koji proizlaze iz evropske ovisnosti o fosilnim gorivima.
Prihodi od nafte i plina činili su 30-50 posto ruskog saveznog budžeta u posljednjoj deceniji i još uvijek predstavljaju otprilike 60 posto njenih izvoznih prihoda. Ove industrije obezbjeđuju vitalne dolare koji omogućavaju Rusiji da uvozi vojne tehnologije i druge ključne inpute. Bez tog prihoda, ruska ekonomija bi se brzo urušila pod teretom hiperinflacije.
Evropa koja proizvodi vlastitu čistu energiju, gradi otporne zelene industrije i smanjuje svoju ovisnost o nestabilnim globalnim tržištima roba je Evropa koju petro-tirani ne mogu držati kao taoca.
Najefikasnija dugoročna strategija za suprotstavljanje ruskoj agresiji, dakle, nije povećanje vojne potrošnje, već ubrzanje zelene tranzicije. Ono što Evropi treba jeste pravi Zeleni novi dogovor: demokratska mobilizacija na nivou cijelog kontinenta za dekarbonizaciju ekonomije, osiguranje energetske sigurnosti i stvaranje miliona dobro plaćenih zelenih radnih mjesta.
Svakako, ovo bi zahtijevalo ogromna ulaganja u obnovljive izvore energije, javni prevoz, modernizaciju i industrijsku elektrifikaciju. To bi također značilo preoblikovanje lanaca snabdijevanja, vraćanje javnog vlasništva nad ključnom infrastrukturom i razbijanje pritiska kapitala fosilnih goriva na evropsku politiku. Ali Zeleni novi dogovor bi učinio više za jačanje geopolitičkog položaja EU nego bilo koji broj novih tenkova i artiljerijskih granata. Evropa koja proizvodi vlastitu čistu energiju, gradi otporne zelene industrije i smanjuje svoju ovisnost o nestabilnim globalnim tržištima roba je Evropa koja ne može biti talac petro-tirana.
Evropska politička elita suočava se s teškim izborom: nastaviti podržavati slomljeni model rasta usmjeravanjem javnog novca u vojno-industrijski kompleks ili investirati u budućnost u kojoj se može živjeti, utemeljenu na solidarnosti, održivosti i demokratskoj kontroli. Dugoročno gledano, izgradnja inkluzivne zelene ekonomije jedini je način da se suprotstavi bijesu i otuđenju koji potiču uspon krajnje desničarskih snaga – najveće i najneposrednije prijetnje evropskim demokratijama.
