Ruski umjetnik Vasili Slonov pozira 2013. sa jednim izložbenim komadom svoga projekta “Istorija Rusije u 20. stoljeću: Od Lenjina da Putina”. Foto: picture alliance / Reuters / Ilya Naymushin
Retoričko pitanje pisca u egzilu Sergeja Dovlatova (1941–1990) o staljinističkim represijama zvuči u današnjoj Rusiji zastrašujuće aktuelno: “Ja se pitam: Ko je napisao četiri miliona denuncijacija?” Klevetanja je uvijek bilo u svim društvima. Međutim s početkom takozvane specijalne vojne operacije u Rusiji se razvio pravi bum međusobnih prijava koje je ruski novinar Aleksander Plušev označio kao “majstorstvo cinkarenja”. Svako prijavljuje svakoga: poslanici državne Dume novinare, učitelji svoje učenike, roditelji učitelje, vjernici svoje svećenike, studenti svoje profesore, pacijenti svoje ljekare, gledaoci glumce i sve obrnuto: “Budni građani” denunciraju svoje sugrađene.
Skoro dnevno ruski egzilski mediji izvještavaju o novim slučajevima denuncijacije, koje se protežu od apsurdnih do strašnih. Jedna mlada žena prijavljena je jer je nosila naušnice s bojama ukrajinske zastave, a druga jer se fotografisala u žutoj jakni ispod plavog neba. Ovi bi slučajevi bili gotovo zabavni kad ne bi imali dijelom ozbiljne kaznene posledice za pogođene. Tako je naprimjer pokrenut postupak protiv ljekarke za djecu Nadežde Bujanove zbog širenja fake news o ruskoj armiji. Ljekarka je navodno napravila neumjesnu primjedbu o mužu jedne pacijentkinje koji je pao u Ukrajini i ona ju je odmah prijavila. Policija je na to pretresla stan 67-godišnje ljekarke, oštetila namještaj i čak poskidala tapete.
Osim toga, jedan moskovski sud zatvorio je izvjesnog Juri Samojlovana 14 dana zbog širenja “ekstremističkih materijala”, jedan putnik u podzemnoj željeznici prijavio ga je jer je navodno na njegovom smartfonu vidio nešto što bi moglo “diskreditovati” rusku armiju. Samo nekoliko stanica dalje policija je uhapsila Samojlova.
U ruskom jeziku denuncijanti su pogrdno nazvani “stukači” (“cinkaroši”), što je pojam iz zatvorskog žargona.
U Putinovoj Rusiji postoji čitav niz profesionalnih “cinkaroša” koji s radošću to rade. Jedna denuncijantkinja postala je poznata jer se upustila u prepisku s antroploškinjom Aleksandrom Arhipovom. Ona se zove Ana Korobkova i u toku rata napravila je 1.300 prijava kod vlasti, a od toga osam protiv Arhipove. Korobkova sebe shvata kao “profesionalnu, neplaćenu denuncijantkinju” i ponosno izvještava da je vlastima pored “stranih agenata” prijavila i proturatne grafite na javnim mjestima. Svoju motivaciju ona objašnjava time da ne bi htjela u slučaju poraza Rusije da plaćaju Ukrajini reparacije iz njenog poreza.
Od početka rata u Ukrajini desetine ruskih umjetnika, blogera i tiktokera proglašeni su “stranim agentima”.
Dok se Ana Korbakova sakriva iza svoje anonimnosti (postoje špekulacije da bi ona mogla biti internetski trol), mnogi drugi provode denunciranje potpuno otvoreno.
Tako kao Jekaterina Mizulina, šefica takozvanog Safe Internet League, koja se zalaže za cenzuru na internetu. Na osnovu njenog djelovanja desetine ruskih umjetnika, blogera i tiktokera proglašeni su od početka rata u Ukrajini “stranim agentima”. U aprilu 2022. Mizulina, čija majka je senatorka, je zahtijevala od generalnog javnog tužilaštva da ispita Wikipediju na kazneno djelo širenja lažnih informacija o invaziji Rusije na Ukrajinu.
Na osnovu “cyber cinkaroške”, kako je rado nazivaju novinari, otkazuju se koncerti, otvaraju kazneni postupci i ruiniraju životi. Samoproklamovana patriotkinja s izgledom Barbike je internetska zvijezda, posebno omiljena kod mladih Rusa. Reels s njom na TikToku su gledani milion puta. “Jedna strimerka iz Krasnodara, koja je diskreditovala armiju u svome livestreams je uhapšena. Ona se izvinila za svoj postupak” – s ovakvim vijestima vodi Mizulina svoj Telegram kanal, koji ima oko 700.000 sledbenika. Od početka godine ona putuje po Rusiji i nastupa na univerzitetima. U ruskim socijalnim mrežama širi se video na kojem ona na nastupu u Jekaterinburgu prijeti jednom studentu kaznenim postupkom zbog “diskreditovanja armije” jer je on doveo u pitanje neophodnost vojne obaveze.
Alarmirajući problem ipak nije Mizulina sama nego činjenica da takve informacije realno djeluju i odlučuju o ljudskim sudbinama. Sve što trebate učiniti jeste okriviti nekoga i on će vam se ponizno izviniti. Vi pišete na generalno državno tužilaštvo – i ono je odmah aktivno. U staljinističko doba denuncijacija se u pravilu podsticala. Tako je Staljin 1937. izjavio: “Svaki član partije, svaki časni nepartijac, svaki građanin SSSR ima ne samo pravo nego i obavezu da izvijesti o nepravilnostima koje on primjeti.” Pritom broj iz poznatog citata Dovlatova nije potvrđen – nema studije o tome koliko denuncijacija je stvarno urađeno. Ali čak iako je pisac imao pravo broj od četiri miliona u zemlji sa stanovništvom od 162 miliona nije posebno visok. Pritom je denunciranje za vrijeme Velikog terora bilo jedna vrsta “informativne osnove” pošto su u sovjetskim novinama stalno objavljivani članci koji otkrivaju “narodne neprijatelje”.
U staljinističko doba denuncijacija se u pravilu podsticala.
Koliko je porastao broj prijava od 24. februara 2022, također je nepoznato. Poslednji podaci ruskog ureda za nadzor nad medijima Roskomnadzor potiču iz prve polovine 2022. godine, kada je registrovano 144.835 “pritužbi građana” – 25,5% više nego u istom periodu 2021.
Prema Roskomnadzor u većini “pitanja građana” radi se o “širenju fake news” o postupcima ruske armije ili o “proukrajinskoj propagandi”. Međutim, može li se sve zatrovanija atmosfera uopšte predstaviti na osnovu takvih podataka? Priliv prijava na kaznene urede je u svakom slučaju u međuvremenu tako veliki da je poslanik Dume iz partije “Novi ljudi” podnio prijedlog zakona o kažnjavanju serijskih denuncijacija. Predsjednik partije Vladislav Davankov predložio je da se zakon nazove “Mizulina zakon”. Ona je pokazala da je vrijeme da se okonča priliv prijava, napisao je on na jednom Telegram kanalu. Tekst zakona predložen je vladi još u februaru. Od tada se o njemu ipak nije više ništa čulo.
Prema anketi koju je Nowaja Gaseta provela u aprilu ove godine 38% Rusa se veoma negativno postavlja prema denuncijacijama, 17% je ravnodušno, a 5% ih zagovara. Podaci izgledaju više umirujući nego alarmirajući. Međutim autori studije ukazuju na to da među studentima samo 24% ima veoma odbijajući stav prema denuncijacima, a 41% ih na to gleda ravnodušno. Za ovo postoji više objašnjenja. Naprimjer da mlada generacija koja je navikla da stalno prati online vrednovanje raznih proizvoda i usluga ne razmišlja o tome koje konzekvence ima optuživanje.
Međutim Nowaja Gaseta ističe jedan drugi aspekt: “Skoro svi upitani smatraju da je prilagođavanje zahtjevima vremena apsolutno prihvatljiva norma ponašanja.” U ruskom društvu, koje je već prije rata bilo jako podijeljeno, sve više nastaje atmosfera sumnje i straha. Kao u sovjetska vremena ljudi tačno premišljaju kome šta mogu reći. Mnogi biraju put prilagođavanja.
Jedno je sigurno: država znatno doprinosi novoj eri denuncijacije. Stalnim usvajanjem novih zakona koji ograničavaju slobodu mišljenja i omogućavaju kazneno gonjenje zbog navodnih fake news o armiji, nastaje klima straha i nepovjerenja u društvu. Kao i prije skoro 90 godina otvorena je potraga za “unutrašnjim neprijateljima” i vlastodržsci podižu denuncijaciju na nivo društvene norme.
I isto kao i tada ocrnjavanje postaje alat političke represije. Dovlatov je sam odgovorio na svoje pitanje o autorima denuncijacija: “Njih su pisali jednostavni sovjetski ljudi. Znači li to da su Rusi nacija cinkaroša i špijuna? Apsolutno ne. To su bile samo tendencije istorijskog momenta.” Njegov tužni zaključak se izgleda danas ponovo potvrđuje.
Preveo i prilagodio: Ešref Zaimbegović
