“Vidimo se ispred SDK”, glasio je pozdrav kojim su se nekad zakazivali sastanci brojnih generacija Banjalučana. Neki su znali reći: „Vidimo se kod kipova” ili: „kod seljaka”. Za one koji se prvi put susreću sa ovim „lokalitetom”, radi se o uglu markantne banjalučke zgrade u kojoj su danas smještene kancelarije predsjednika i potpredsjednika bosansko-hercegovačkog entiteta RS. Zgradu danas kolokvijalno zovu „palata predsjednika”. Mnogi je još uvijek zovu SDK, dočim je ona namjenski građena za rad glavne filijale državne hipotekarne banke Kraljevine Jugoslavije za Vrbasku banovinu.
Čuvari sjećanja na ulazu u “palatu predsjednika”
Ovo zdanje, sa svojim tlocrtom polukružne uglovnice i stamenim pročeljem od ploča isklesanog oker–kamena iz Makedonije, sa dvije markantne brončane statue koje „čuvaju” ulaz, zaista je najablematičniji „ćošak” u centru grada. Zgrada sa skultpurama „Krajišnika” i „Krajiškinje” možda je i najčešće reproducirana prostorna odrednica na razglednicama Banjaluke, promotorskim vinjetama i urbanističkim vizurama grada.
Ne znam da li je danas tako, ali sjećam se da su nas tamo 1980-ih godina, u vrijeme „mrskog komunizma” i „tamnice naroda”, učitelji i učiteljice u osnovnoj školi vodili od jedne do druge urbane morfologije, u sklopu nečega što se zvalo „upoznavanje užeg zavičaja”. Tri takve tačke su mi ostale u sjećanju. Ferhadija i česma „slatke vode” na uglu džamijske ograde. Spomenik Petru Kočiću i njegovi čuveni stihovi koje je na molbu učiteljice Čulić pročitala Risojevićka. I zgrada SDK sa „brončanim turbanom, brcima, kikama i opancima” na, za mene tada gorostasnim i uopšte vanproporcionalnim, tijelima skulptura na ulazu. Ove statue su nam opisivane kao prikazi bosanskih krajiških težaka u narodnoj nošnji sa Zmijanja, čija simbolika nam je trebala govoriti o značaju seljaka i zemljoradnje i o društvenom bogatstvu i napretku koje donosi. Sjećam se i da je rečeno da je zgrada nastala u „staroj Jugoslaviji”. Iako pojma nisam imao šta to znači, ova crtica mi se urezala u sjećanje jer sam postao svjestan da postoji nešto što je „stara“ i nešto što je „nova“ Jugoslavija, a time i Banjaluka. O toj „staroj“ Jugoslaviji niti o banu Milosavljeviću nije se puno učilo, niti znalo tih godina. U godinama sazrijevanja bilo je zanimljivo otkrivati nešto više o zgradama opštine, doma kulture i SDK. Ali i o samim brončanim statuama koje će postati nijemi svjedoci vremena.
Brončane figure krajiških seljaka, svaka teška po 600 kilograma, rad su rusko-ukrajinskog vajara Vladimira Pavlovića Zagorodnjuka i izlivene su u beogradskoj Prvoj livnici te 27. aprila 1937. godine postavljene na ulaz hipotekarne banke u Banjaluci (1). Povodom tog događaja ondašnji banjalučki list „Vrbaske novine“ ističe da je Zagorodnjuk „izradio dva tipa iz našeg naroda: seljaka i seljanku” te da “bosanski gorštak, u čistoj bosanskoj nošnji sa sarukom oko glave, sa štapom, merom kantarom u ruci i sa nekoliko vreća raznih poljoprivrednih proizvoda do nogu, predstavlja trgovinu, a stasita seljanka sa srpom u ruci radenicu i domaćicu”. Tadašnji beogradski časopis za ljevarstvo „Metalurgija“ u svom majsko-junskom broju 1937. godine, također bilježi ovo Zagorodnjukovo djelo i objavljuje fotografiju muške figure „seljaka“ i majstora Vlastimira Đorđevića, a ispod nje tekst: „Bošnjak – ukrasna figura za novu palatu Državne hipotekarne banke u Banjaluci, rad vajara Vladimira Zagorodnjuka. Rad Umjetničke livnice Vlastimira Đorđevića.” (2)
Interesantan je podatak da je sam Zagorodnjuk ovo svoje djelokrstio imenom „Bošnjak“. Otkuda da vajar, koji je nakon Oktobarske revolucije izbjegao iz Odese i nastanio se u Beogradu, koristi ovaj termin, nije zabilježeno. Možda ga je pokupio čitajući Garašaninove „Načertanije“, koje su prvi put cjelovito objavljene 1906. godine i od tada nekoliko puta reizdavane? U njima on o svim stanovnicima Bosne govori kao o Bošnjacima. Ili je možda ovaj termin pokupio u beogradskoj čaršiji, gdje ljudi i danas rezidenta današnje „palate predsjednika“, uprkos njegovim protestima, zovu Bosancem, baš kao što je i vajar svoje skulpture pred njegovom „palatom“ svojedobno nazvao Bošnjacima?
Ironija istorije, ili možda nešto drugo, ipak rezidenta „palate“ i dvodecenijskog gazdu „dejtonske RS“, koji tako uvredljivo i ostrašćeno negira i dehumanizira identitet Bošnjaka i Bošnjakinja, ali i Bosne i Bosanaca te Bosanki, svakog dana u dvore dočekuju i iz dvora ispraćaju stamene figure „Bošnjaka“ i „Bošnjakinje“ ili „bosanskog gorštaka i gorštakinje“. Možda kao istorijski podsjetnik o tome gdje se stanar uistinu nalazi?! Nadam se da sutra na „Bošnjacima“ neće osvanuti neki „kusturitis“, neukusna instalacija u vidu masno preplaćenog kartona sa natpisom „Srbin“i „Srpkinja“ okačenim oko brončanih vratova.
Na kraju krajeva i nije bitno koga skulpture predstavljaju. Za sto godina neke nove generacije Banjalučana će možda te statue zvati „muški Sikh Singh i ženski Sikh Kaur u tradicionalnoj nošnji iz Punjaba“. I to nije problem. Neka ljudi, trebaće zemlja – kad se već ne može u sepetu odnijeti na istok ili zapad.
Gramatika moći centra
Zgrada stare SDK, danas palate, originalno hipotekarne banke,zdanje je burne prošlosti i „raskošne“ liste „istorijskih korisnika“. Prošlost zdanja i centralnog banjalučkog trga kojem pripada, potvrđuje tezu da grad kao prostor ispisuje „arhitekturnu gramatiku moći” (Thomas Thiis-Evansen, 1998). Grad je uvijek „tačka maksimalne koncentracije moći zajednice” (Lewis Mumfrod, 1938), a prostor gradskog centra je uvijek simbolička tačka, teatar na kojem se osvaja ili uspostavlja politička i ideološka kontrola nad „zajednicom“. Ako bismo tragali za nekom ključnom pozornicom na kojoj se odvija Gramscijeva borba za uspostavljanje hegomonije jedne vodeće ili dominantne klase (ili grupe) nad oponentskom, ekskludiranom, marginaliziranom klasom (ili grupom), tj. na kojoj se vodi „pozicioni rat” na terenu „svjesnosti” (jezik, kultura, zdrav razum), rat na nivou ulice i svakodnevnog života – tu pozornicu bismo našli u koordinatama gradskog centra.
Eter ovog banjalučkog trga u kojeg skoro vijek zure „bosanski gorštak i gorštakinja“, nije izuzetak. I tu je svaki režim vodio ideološke ratove za svaku „dušu“.
Nedugo nakon zavođenja monarhističke šestojanuarske diktature Aleksandra Karađorđevića 1929. godine kralj raspušta skupštinu, zabranjuje rad svim političkim partijama i sindikatima, uvodi cenzuru, zabranjuje političke skupove i upotrebu narodnih imena i amblema, ukida vidovdanski ustav i zavodi ličnu diktaturu. Nešto kasnije oktroiše novi ustav i upravno-teritorijalnu podjelu države u devet banovina, koja se ne drži ranije poznatih istorijskih, provincijalnih, upravno-političkih ili državnih granica.
Banjaluka postaje sjedište nove Vrbaske banovine. Po drugi put je administrativno-politički centar nečega, nakon što je od 1580. do 1639. godine bila sjedište Bosanskog pašaluka. Grad je za kratko vrijeme dobio veliki broj upravnih, zdravstvenih i javnih objekata, od kojih je većina još u upotrebi. Kraljev režim u Banjaluci je izgradio potpuno novi gradski i politički centar grada na lijevoj obali rijeke Crkvene, kao prostornu opoziciju istorijskom centru oko Ferhadije i Kastela. Zajedno sa već izgrađenom Pravoslavnom sabornom crkvom (1929) te zgradama Banske uprave (danas gradska uprava) i Banskog dvora (danas kulturni centar) iz 1932. godine, vlasti od 1934. do 1936. godine po projektu beogradskog arhitekte Miodraga Vasića grade i objekat hipotekarne banke, koji se „svojom pozicijom uklapa u ondašnji novoformirani centar u koji su bile smještene neke od najvažnijih državnih institucije Vrbaske banovine.” (3).
Svečano otvaranje hipotekarne banke, 27. decembra 1936. godine, pratili su politički govori tadašnjeg bana Bogoljuba Kujundžića, ministra finansija kraljevine Dušana Letice, intoniranje državne himne „Bože prvade“, te vjerski obredi „osveštenja“. Prvo po pravoslavnom običaju, koji je vodio mitropolit Vasilije Popović, zatim po islamskom, koji je vodio imam Hamdija ef. Softić, dok je obred po katoličkom običaju izostao, jer je tadašnjeg odsutnog banjalučkog biskupa fra Jozu Garića zamjenjivao njegov sekretar fra Kruno Brkić. Otvaranju su prisustvovali i arhitekta Vasić, već spomenuti vajar Zagorodnjuk te dvojica umjetnika, Stepan Kolesnikov i Đorđe Petraš, koji su zajedno sa Zagorodnjukomzaslužni za dekoraciju fasade ovog zdanja. Na prvi dan 1937. godine u novu zgradu useljava glavna filjala hipotekarne banke, a brončani „Bošnjaci“ dolaze koji mjesec kasnije.
Tu, ispred brončanih statua, na jednom mjestu su se tako objedinile upravno-političke, ekonomske i ideološko-vjerske koordinate moći tadašnje nove unitarne države i „domaće“ monarhije i buržoazije. Pravoslavna crkva u novom centru gradakao jedina vjerska organizacija u državi, čije osnivačke akte i statut svojim zakonima i ukazima donose kralj i država, bila je važan ideološki oslonac novog režima. De iure je imala status crkve suverena i dinastije, a time de facto status državne crkve. Radi se, dakle, o izgradnji novog prostora reprezentacije državne moći, u okvirima prve zajedničke države pod dominacijom Beograda.
Okupacija Banjaluke 1941–1945. je upravo počela osvajanjem ovog političkog centra. Grupa frankovaca i pripadnika ustaškog pokreta pod vodstvom Blaža Gutića, Božidara Jovića i Ante Vidovića, kojima se priključuje tzv. Građanska straža i grupa od 30 proustaški orijentisanih žandara iz žandarmerijskog puka pod vodstvom Stijepana Sivoša i Josipa Vicića, već 13. i 14. aprila 1941. započinje borbu sa ostacima razbijene kraljeve vojske i zauzima upravne zgrade banovine i hipotekarnu banku. U grupi su i zatvorenici koji bježe ili ih raspadajuća banovinska vlast pušta iz zatvora nakon kapitulacije, pristalice križarske organizacije pod vosdstvom Feliksa Neđelskog, te dijelovi organizacije „Mladi muslimani“ pod vodstvom Hilmije Bešlagića. Narednog dana, 15. aprila, dijelovi njemačke 183. divizije ulaze u Banjaluku, gdje im ustaše i proustaške pristalice priređuju doček. Do 17. aprila ustaška vlast se uspostavlja u novom centru grada, a tog dana banjalučki advokat Viktor Gutić, kojeg je poglavnik preko radija inaugurisao u ustaškog stožernika, svečano umarširava u Banjaluku. (4)
U zdanja hipotekarne banke i banske uprave smješta se „ustaški stožer“ za tzv. Bosansku Hrvatsku (od jula 1941. „ustaški stožer“za tzv. Veliku župu Sana i Luka), odakle notorni Viktor Gutić i njegovi najbliži saradnici Neđelski, Stjepan Momčinović, Asim Dželić i drugi (nakon Gutića stožer preuzimaju Mirko Beljan, zatim Jure Petričević i drugi) provode genocid nad bosanskim Srbima, Jevrejima i Romima u Bosanskoj Krajini. Pravoslavnu sabornu crkvu u centru ruše, a Vladiku Platona ubijaju na početku okupacije. Pored ustaškog stožera hipotekarnu banku koristi i „župsko redarstvo“ za „Veliku župu Sanu i Luku“, oblasni organ Artukovićevog MUP-a NDH, čiji je prvi upravitelj bio Gutićev brat Blaž (nakon njega Božo Dražić, Ivan Gromes i drugi). (5) Istovremeno, u zgradu banskog dvora useljava se njemačka komanda. Ustaške i okupatorske vlasti vrše simboličku aproprijaciju centra iz koje zrači moć novog fašističkog režima. Privlačnost ovog jezika moći te ideološka, antikomunistička bliskost brzo su sagradile čvrst savez između ustaša, četnika/monarhista i proustaški orijentisanih muslimana. Nešto što u istorijskim odjecima i različitim kobinacijama još postoji kao ideološko-politička stvarnost Bosne i regije.
Genocid poprima takve razmjere da ubrzo Bosanska Krajina postaje jezgro antifašističkog otpora predvođenog Komunističkom partijom Jugoslavije. Sve organizovanije i jače partizanske jedinice izoliraju Banjaluku i prvi put pokušavaju osloboditi grad na Novu godinu 1943/1944. Zgrade banske uprave, dvora i banke, sa drugim zdanjima (trgovačke komore, carske kuće, hotela „Bosna“) i dograđenim bunkerima uz glavnu cestu čine tada tzv. Citadelu, posljednji krug odbrane njemačkih i ustaško-četničkih snaga.
Privremeno oslobađanje grada u „drugoj banjalučkoj operaciji“ septembra 1944. godine desilo se nakon žestokih borbi između 5. bosanskog (krajiškog) udarnog korpusa Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) sa ustašama, četnicima i nacistima u centru Banjaluke. Prema sjećanjima partizanskih boraca iz zdanja hipotekarne banke, nacisti i domaći fašisti su pružali žestok otpor te su jedinice NOVJ improvizovale napade pomoću kamioneta napunjenog eksplozivom, vatrogasnih cisternih i pumpi napunjenih gorivom. Na kraju operacije, prilikom izvlačenja jedinica NOVJ iz grada sa zaplijenjenim ratnim materijalom, zarobljenicima i par hiljada Banjalučana, što civila što novounovačenih partizanskih boraca, saveznička avijacija je izvršila bombardovanje nadirućih njemačkih jedinica, saobraćajnih komunikacija i skladišta u gradu. U tim ratnim dejstvima mnogi objekti u gradu su porušeni i oštećeni. Zgrada hipotekarne banke, odnosno njen enterijer je izgorio. Od 11 Zagorodnjukovih kamenih reljefa preživio je samo jedan, ali je samo zdanje konstrukciono ostalo čitavo. Preživjeli su i brončani „Bošnjaci“.
Nakon oslobođenja Banjaluke 22. aprila 1945. godine sanacija zgrade je trajala godinama te se zgrada 1953. godine vraća svojoj prvobitnoj namjeni. U nju je smještena filijala Narodne banke Federativne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ) za kotar Banjaluku, a od 1962. u ovom zdanju radi Služba društvenog knjigovodstva (SDK). Sam Zagorodnjuk je nakon oslobođenja aktivno učestvovao u sanaciji ovog i drugih zdanja, posebno u Beogradu. Za „zasluge učinjene našem narodu na kulturnom i umjetničkom polju” biva od Prezidijuma Narodne skupštine FNRJ odlikovan „Ordenom za rad 3. reda“ 1950. godine (6). Vajar se 1956. seli u Sidnej, gdje umire 1976. godine.
U zgradu banske uprave se useljava opštinska administracija, zgrada „bliznakinja“, prekoputa postaje doma kulture, a na trgu između, gdje je stajala saborna crkva, godine 1946. podiže sespomenik palim borcima Banjaluke i Krajine u narodno-oslobodilačkom ratu. Bio je to simbolički izraz suverenosti i moći nove Jugoslavije, njene vojske i komunističke partije kao snage koja je: 1) jedina u Evropi uspjela sopstvenim naporima organizovati otpor nadmoćnijem okupatoru i kolaborantskim snagama i sama osloboditi svoju državu, uz materijalnu pomoć saveznika tek u drugoj polovini rata; 2) uspjela ujediniti narode, ideološki savladati bratoubilačke animozitete između naroda zabluđenih nacionalfašističkim idejama njihove buržoazije i vjerske elite; 3) dobila zasluženo mjesto među članicama velike antihitlerovske i antifašističke koalicije i 4) provela djelimičnu društveno-političku revoluciju, pogotovo emancipaciju mladih, žena i radnika. Ovaj trg postaje centar jedne nove Banjaluke.
Brončani svjedoci nestanka i zaborava
U urušavanju druge Jugoslavije, statue „Bošnjaka“ na ulazu u zdanju „SDK“ postaju svjedoci nasilnog osvajanja grada, nestanka i hinjenog zaborava.
Rano ujutro 3. aprila 1992. godine paramilitantne strukture Srpskedemokratske stranke (SDS) i bezbjednosnih organa Srbije, tzv. SOS – Srpske odbrambene snage, pod vodstvom „braće po tuđojkrvi“ – Župljanina, Brđanina, Stevandića, Ećima, Dubočanina i drugih, zauzimaju zgradu banjalučke opštine, blokiraju centar grada i podižu barikade na glavnim ulicama i mostovima. Neki pripadnici SOS-a su zatvorenici koji bivaju puštani iz zatvora, nad kojima centralne republičke vlasti nemaju više kontrole. U puču učestvuju i pobunjeni pripadnici MUP-a Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine i detaširani bezbjednjaci iz Srbije i SAO Krajine. Istog dana preuzima se kontrola nad zgradom SDK i nad sadržajem trezora, velikom količinom jugoslovenskih dinara, njemačkih maraka i drugih valuta. S obzirom na to da im se u Banjaluci nije imao ko suprotstaviti, taj 3. april je djelovao kao političko-vojni igrokaz, kojim se krizni štab i opštinsko rukovodstvo grada tobož „prisililo“ „voljom ugroženog naroda“da izvede de iure „puč“, tj. da donese odluku da se područje i administracija opštine nasilno izuzmu od vlasti centralnihrepubličkih organa i stavi pod režim nove „srpske države“, „devetojanuarske RS“.
Politički i sigurnosno-vojni preduslovi za preuzimanje Banjalukesu stvoreni ranije. Voljom političkih predstavnika SDS-a (Karadžića, Koljevića, Plavšičke, „krajiških kadrova“ – Radića, Brđanina, Kuprešanina, doktora Vukića i brojnih drugih), Banjaluka je 29. aprila 1991. godine postala sjedištesamoproglašene „Zajednice opština Bosanske Krajine“, prve takve paradržavne tvorevine u Bosni i Hercegovini, koja 16. septembra iste godine prerasta u tzv. Autonomnu regiju Krajina. SDS 19. decembra 1991. godine usvaja tzv. Uputstvo o organizovanju i djelovanju organa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vanrednim okolnostima (sa „varijantom A“ za opštine gdje Srbičine relativnu ili apsolutnu većinu, i „varijantom B“ za opštine gdje su Srbi manjina) koje predstavlja šemu svih budućih oružanih lokalnih pučeva u Bosni i Hercegovini. Sve se dešava pod kišobranom JNA, čije glavno operativno uporište za BosanskuKrajinu i dijelove SAO Krajine postaje upravo Banjaluka. Kukanjac od jeseni 1991. radi završne pripreme za nasilno preuzimanje – operaciju „TEPIH“, kojom mirnodopske korpuse JNA u Bosni (i dijelove korpusa iz Hrvatske i Slovenije, čija se efektiva tada slila u grad) prevodi u operativne borbene korpuse buduće srpske vojske, uspostavlja joj komandnu strukturu, oduzima oružje teritorijalnoj odbrani i naoružava partijske i paramilitantne strukture SDS-a na terenu. Od sredine marta 1992. kreće sa realizacijom operacije „RAM“, kojom raspoređuje vojne efektive sada već de facto srpske vojske na ključne zone, linije i pravce borbenih djelovanja, posebno uokvirujući regije, gradove i opštine u kojima bosanski Srbi nisu bili većina, a koje su bile ključne u povezivanju Knina i Banjaluke sa Srbijom.(7)
U nekim od tih regija, poput sansko-prijedorske, banjalučko-vlašićke i dobojsko-tesličke, paramilitanti SDS-a, pobunjeni pripadnici MUP-a i vojska RS-a će izvršiti genocidnu anihilaciju nesrpskog stanovništva u prvim mjesecima rata. Neke će se regije,poput bihaćko-cazinske, održati i odbraniti. Neke, poput posavskih opština, držat će se do odluke Zagreba da ih preda velikosrpskim snagama, pa i tada zbog otpora mještana trebaće mjeseci da ih se vojno savlada.
Odmah nakon aprilskog puča 1992. novi režim uklanja spomenik palim borcima NOB-a između banjalučke opštine i doma kulture i otkopava stare temelje od ustaša porušene Saborne crkve. Spomenik ne uništavaju, već ga zbog želje za ideološkim pomirenjem i „svesprskom“ homogenizacijom premještaju u mali park bočno do hotela Bosna. Tih dana su počeli i prvi progoni, zatvaranja, otpuštanja sa posla, izbacivanja iz stanova i kuća, prva pljačkanja, premlaćivanja, teroriziranja i ubistva nepodobnih Banjalučana.
Inicijativni odbor za obnovu saborne crkve je inače osnovan još 27. decembra 1990. godine. Zanimljivo je istaći da neki članovi odbora tada predlažu da spomenik borcima NOB-a ostane gdje jeste, a da se novi hram podigne na mjestu nekadašnje robne kuće „Zenit“ (danas prostor parka sa spomenikom banu Milosavljeviću). Argumentiraju da gradnja hrama na mjestu porušene crkve nije u skladu sa vjerskim običajima. Ipak, prevagnula je želja da se rekonstruiše „zlatno doba“ karađorđevićevske Banjaluke, da se naglasi reminiscencija na Vrbasku banovinu i odrede buduće koordinate sjećanja, etno-vjerske i ideološke (monarhističko-četničke) pripadnosti centra ovog grada.
Centar Banjaluke se ovog puta osvajao u procesu restauracije velikosrpske ideje zaokružene još 1930-ih godina, između ostalih, i fašističkim manifestom „Homogena Srbija“ banjalučkog advokata Stevana Moljevića. Danas Moljević ima svoju ulicu u banjalučkom naselju Hisetama (nekadašnja Ulica Avde Hercegovca). Kada ju je dobio on, ne vidim razloga da jednu ulicu ne dobije i njegov kolega advokat i „brat po tuđoj krvi“ Viktor Gutić.
Mjesecima nakon prve faze progona nesrba iz Banjaluke i okolnih područja Kotor-Varoši, Prijedora i Sane 1992–1993. godine, mjesecima nakon rušenja svih 16 banjalučkih džamija i desetina nepoželjnih vjerskih objekata u Krajini, dok su humke na masovnim grobnicama još „vruće“ – potpisuje se ugovor o rekonstrukciji temelja sabornog hrama (26. juni 1993) i kreće se u njihovu izgradnju. U Banjaluku, koja je tada veliki gradski logor na otvorenom za nesrbe, 17. oktobra 1993. godine stiže patrijarh srpske crkve Pavle. Istog dana kreće svečana litija kroz grad, na kraju koje će patrijarh u odabranom društvu (Biljana Plavšić, Tomislav Karađorđević, general Momir Talić i drugi) te uz par hiljada okupljenih Banjalučana osveštati temelje obnovljene crkve (8). Zapravo, nova „srpska država“ ovdje provodi čin „vaskrsavanja“ „naše“, poželjne istorije, dok istovremeno „naši“provode pogrome i kulturocid nad svojim komšijama i nepožljnim istorijskim nasljeđem grada. Proizvodi se i novi prostor i nova kultura sjećanja, oboje u službi osvete i istorijskog revanšizma. Iako je sve upakovano u hrišćanski mizanscen, nema tu ni Isusa ni hrišćanstva. Patrijarh to zna, svi to znaju, ali ipak osvajanje teritorije je viši nacionalni interes. Da bi konstrukcija novog sjećanja držala, od ljudske bijede i sramote, konstruišu novu „moralnu“ kategoriju“, novu „etiku sjećanja“ pod egidom: “moralo se”.
Zdanje SDK je tokom rata sve do ljeta 1996. godine bilo sjedište Narodne banke i Službe platnog prometa ministarstva finansija samoproglašene „devetojanuarske RS“ – neka vrsta keš-automata novih vlasti.
Nova „palata“ za novo doba
Nakon dejtonsko-pariškog mira, zgradu od početka 1996. do početka 2000-ih koriste različite institucije „dejtonske RS“: Ministarstvo finansija, Narodna banka (od osnivanja u julu 1996. do ukidanja marta 1998), nakratko Agencija za bankarstvo, dijelovi Poreske uprave i Agencija za posredničke i informatičke usluge. Od početka 2000-ih do 2006. godine zgradu koriste Srpska banka i Razvojna banke Jugoistočne Evrope. Nakon oktobarskih izbora 2006. godine novi predsjednik RS-a Milan Jelić donosi odluku da se zgrada SDK transformiše u palatu predsjednika. Tadašnji premijer Milorad Dodik isplaćuje 11 miliona konvertibilnih maraka za rekonstrukciju objekta iz kojeg će ubuduće vladati. Sve je pratila i korupcijska afera u kojoj je ovaj budžetski novac utrošen bez objavljivanja javnih tendera, pod krinkom sigurnosti, a za rekonstrukciju i opremanje zgrade koja je tada sa okolnim zemljištem vrijedila 7,5 miliona konvertibilnih maraka.
Stara SDK se oficijelno 24. aprila 2008. godine proizvodi u prvorazredni politički objekat jedne samovlade, a centralni banjalučki trg dodatno je dobio na težini kao epicentar podrške koju autoritarni vladar dobija iz krucijalnih segmenata društva: kler, kulturna elita, birokratija te ratna i poratna profiterska klasa. Kao i na svakom trgu moći, tu ima mjesta i za običan puk, ali na rubovima jer nakon što glasaju za svog vladara, oni se sami miču na margine. Oficijelni naziv zdanja “palata republike” treba da na semantičkom nivou normira željeni status i sjećanje i da ga stalno iznova reafirmiše i eliti i plebsu.
„Palata“ i gradski trg postaju tako mašina za proizvodnju prostora, odnosno mjesto “reprodukcije prostora reprezentacije moći” njegovih trenutnih okupanata i njihove ideološko-političke dogme. Za elitu koja želi usitinu da vlada, ovladavanjem prostora grada nije stvar želja ili htijenja. Lefebvre ističe da „…grupe, klase, frakcije, ne mogu konstituisati sebe, niti prepoznati jedna drugu kao ‘subjekte’ ukoliko ne generiraju prostor. Ideje će, reprezentacije vrijednosti koje ne uspiju ostaviti svoj trag u prostoru i stvoriti odgovarajuću morfologiju, izgubiti svoju srž, postati samo znaci i rastočiti se u apstraktnom opisu ili mutirati u fantaziju.” Ne može se „očekivati da socijalne grupe prepoznaju sebe u prostoru, samo tako što se taj prostor drži ispred njih poput ogledala”. Za međusobnu aproprijaciju grupe i prostora potrebno je mnogo više. „Sve što nije investirano u prisvojeni prostor, ostaje nasukano, ostaci beskorisnih znakova i označilaca.” Drugim riječima, izloženo je simboličkom propadanju. „Proizvodnja prostora stoga nema ništa slučajno u sebi: to je pitanje života i smrti“, zaključuje Lefebvre (Henry Lefebvre, The production of space, 1991).
Trenutni rezident „palate“ i njegova klika su svijesniji ovog pitanja „života i smrti“ nego, čini mi se, bilo ko drugi u Bosni. No ovdje se treba postaviti pitanje šta se to simbolički investira u prostor reprezentacije moći Republike Srpske, tj. od čega se reprodukuje taj prostor? On se, ipak, većinski proizvodi iz destrukcije, anihilacije, zaborava i rigidne selekcije.
Makijaveli je to sročio ovako: „Ko god da zagospodari gradom koji je navikao na slobodu, a ne uništi ga, može samo da očekuje da i sâm bude uništen; naime, takav grad uvek može naći povod za pobunu, u ime svoje ranije slobode i drevnih običaja, koje ne mogu da potisnu ni protok vremena, niti sva potonja blagodet. Šta god novi vladar činio, kakve god mere predostrožnosti preduzimao, stanovnici nikada neće zaboraviti tu slobodu i te običaje – osim ako se ne razdvoje i ne rasele.“ (Nikolo Makijaveli, Vladalac, 2003.)
A možda ni tad!
O nastanku i istorijatu zdanja „hipotekarne banke“, o skulpturama i reljefima koje je krase, ali i drugim djelima i samom autoru Vladimiru Zagorodnjuku kao plodnom vajaru i uspješnom pozorišnom scenografu, pisali su mnogi autori. Ovdje bih naveo neke čije sam podatke koristio u ovom tekstu:
