Posljednjih godina region svjedoči “čudnom” odnosu vanjske politike Sjedinjenih Američkih Država (SAD) ili barem njene regionalne diplomatije prema regiji, napose prema Srbiji i tamošnjoj autoritarnoj vlasti predsjednika Vučića. Bajdenova diplomatska postava u kritičnim zemljama regije nastavila je još naglašenije nego Trampova administracija, približavanje i uzdizanje Vučićevog režima u Srbiji kao svojevrsnog američkog pulena i tzv. ključa regionalne stabilnosti. Preciznije bi bilo reći da i Bajdenova politika ponavlja greške Merkelovog pristupa nereformisanoj Srbiji, koji je joj otvorio mnoga vrata uticaja na Zapadu.
Nije tajna da su se Trampova diplomatija, njegovi glavni ideolozi bijelog supremecizma i Vučićev režim jako dobro “razumjeli”. Ono što je došlo kao razočarenje za mnoge jeste da je Bajden – Blinkenov pristup zadržao ovu desničarsku inerciju realpolitičke i ideološke podrške zvaničnom Beogradu.
Sadašnja američka diplomatija u Srbiji, ali i ona u regionu, svjesno se uplela u mrežu manipulacija, laži, propagande i opasnih namjera zvaničnog Beograda i njegovih “pripodobnijih” saveznika Kine i Rusije. Učinila je to tolerisanjem kleronacilonalističkog zelotizma Vučićevog režima u samoj Srbiji i regionu. Ali i činjenicom da nije napravila diskontinuitet s atmosferom bliskih porodičnih i/ili ideološko-svjetonazornih ili poslovnih odnosa i interesa između režima u Beogradu i Trampove klike.
Ali za razliku od Trampove i Merkelove ere, danas je Vašington, bar donekle, preuzeo odgovornost za stabilizaciju prilika u Bosni i Hercegovini (BiH). Tačnije morali su je preuzeti u zadnji čas. U suprotnom, prijetilo je da režimi u Republici srpskoj (RS) i Beogradu, prateći dinamiku ruskih osvajanja u Ukrajini i prilagođavajući se novim konstelacijama moći, novim rasjedima i bojištima u svijetu, izazovu novu secesionističku oružanu krizu.
Svojim povratkom u region američka politika ponovo je zagazila u vruće blato naše recentne istorije i nikada dostignutog suočavanja sa zločinima, u prvom redu Srbije, a onda i drugih.
Vašington se iz ovog blata već jednom izvukao sredinom 2000-ih, ostavivši region da tavori u na prvi pogled obećavajućem stanju, ali dubinski u nepravednom dejtonskom kavezu s entitetom RS i nikada pacifikovanom i lustriranom Srbijom. Tokom godina njihovog odsustva i uz rusku podršku, politički je metastaziralo sve ono što su američke i zapadne politike polovično i preko koljena zapakovale (cinik bi rekao zatrpale) u “Dejtonu”, kao npr. političku odgovornost Srbije i entiteta RS za rat i zločine koji su bili cilj, a ne neželjena posljedica rata. Metastaziralo je i ono čemu Zapad i domaći akteri nisu dopustili da u BiH evoluira tokom vremena, a u skladu sa presudama Međunarodnog tkrivičnog tribunala za Jugoslaviju (ICTY) i međunarodnim pravom – kao npr. razmontiravanje entiteta nastalog kao ratni plijen i nagrada za genocid.
Nemoguće je ne primijetiti da je, za razliku od ruskih proksi tvorevina poput Južne Osetije, Abhazije ili Pridnjestrovlja, entitet RS ipak tvorevina Vašingtona i zapadnih demokratija. Sada, kada su zapadne demokratije sponzorisale i pomogle da se Rezolucija o genocidu u Srebrenici usvoji na Generalnoj skupštini UN-a, možda bi mogle objasniti otkud onda tu RS, i to još u ovako “raskošnom” Dodikovsko‑Putinovskom izdanju? Da li je to RS garant mira i suživota u BiH i simbol istog u regionu?
Mnogi su uvjereni da SAD tačno zna šta radi u regionu (uključujući i njih same), ali regionalna diplomatija SAD-a djeluje kao da nema jasne, a vjerovatno ni realistične predstave o tome šta želi (niti šta je moguće i koliko je moguće) sa Srbijom, RS-om i regionom. Ali se bar, za razliku od njemačke diplomatije, trudi razumjeti. Metastaze koje su zatekli u vidu Dodikovog i Vučićevog režima vrlo lako mogu eksplodirati u lice i regionu i zapadnim akterima, sada u jednoj drugačijoj konstelaciji međunarodnih odnosa. Može se desiti da kada Bajden ili Tramp 2.0 ponovo napuste ili zanemare region, ostave ga u većem neredu nego ga je Tramp 1.0 zatekao. Neko će argumentovati da ovog puta SAD neće otići prije nego BiH uđe u NATO. Ako to i bude istina, primjer Crne Gore govori da ta činjenica neće odvratiti vučićevsku Srbiju od plijena.
Jasno je šta Rusija i šta Kina žele, kakvu politiku i na koje načine žele projektovati u regionu. Možda bi za testiranje mogućih odgovora na pitanja o budućnosti regiona trebalo dati odgovor na pitanje šta SAD usitinu žele u regionu i kako to misle postići? Odnosno, da li politika Vašingtona, danas Bajdenova, juče i sutra Trampova, ima nekih crvenih linija prema Srbiji i posredno prema regionu, te ako ima koje su?
Postjugoslovenske granice država kao (ne)promjenjljiva premisa?
Na prvu je jasno da crvena linija u odnosu Trampove administracije i Srbije (i regiona) nije bila i vjerovatno neće biti nepromjenjljivost postjugolsovenskih državnih granica. Odnos Vašingtona prema AVNOJ‑evskim granicama upoznali smo prilikom jezivog pokušaja američke administracije da sporazumima Vučić – Tramp/Tramp – Tači promijeni nekad pokrajinsku, a sada međudržavnu granicu između Srbije i Kosova. Ovim presedanom, da se desio, ostvario bi se najveći san zvaničnog Beograda: pravno-politička destabilizacija granica svih njenih susjeda. Ponovo bi oživjelo pitanje zbog kojih su zvanični Beograd i njeni proksiji u susjednim državama pokrenuli ratove i kampanje istrebljivanja Bošnjaka, Hrvata i Albanaca.
Trenutni Bajden – Blinkenov pristup regionu ne sugeriše otvoreno promjenu granica. Čvrsto se zalaže za jedinstvo BiH, ali samo u dejtonskom formatu, što su ipak dvije kontradiktorne tendencije. Ključ ovih kontradiktornosti jeste Srbija, ili, bolje rečeno, nenamirena Srbija.
Ono što američka diplomatija danas u regionu uveliko toleriše, pa i sugeriše, nije promjena, već pravno‑političko, ekonomsko, sigurnosno-hibridno ili soft-power “omekšavanje” granica Srbije prema “susjedima”. Ovo omekšavanje državnih granica je bit američke inicijative Open Balkan. Novi izaslanici SAD-a u regionu kao mantru ponavljaju neprovjerenu tezu da će “slobodni protok kapitala, roba i radne snage” dovesti do ekonomskih veza, progresa i saradnje, koje će djelovati odvraćajuće od novih sukoba i tenzija.
Čvrste istorijske činjenicе i ekonomski pokazatelji podsjećaju nas da je sličan zajednički prostor slobodne trgovine i tranzicije na kapitalističke svojinsko-ekonomske odnose i politički pluralizam postojao u drugoj polovini 1980-ih i 1990-e u Jugoslaviji – kao prostor opšteg društvenog, tehničkog, potrošačkog, političikog i kulturnog progresa. Iste činjenice ne ostavljaju mrvicu sumnje da je Miloševićev režim u Srbiji tada sa punim ustima odbacio taj zajednički prostor, trgovinu, ekonomski razvoj i zajednički progres. I zamijenio ih strategijom oligarhijske tranzicije na kapitalizam (ruskog tipa) uz teritorijalno proširenje države oružanom silom i genocidom (koje tad ni Rusi nisu praktikovali).
Tadašnje zapadne prestonice, uključujući i Vašington, u Miloševiću su vidjele snažnu ruku, nekomunistu, tehnomenadžera kojem neokapitalizam nije gadljiv i podržavali su ga sve dok nije počeo da puca po Albancima, Sloveniji i Hrvatskoj. A i poslije toga, zapadne demokratije su svim državama žrtvama velikosrpske agresije zavele embargo na oružje i de facto im zanijekali pravo na samoodbranu. Punih godinu dana prije prve vojne mjere (zabrane letova iznad BiH) i punih dvije godine prije prvog oružanog odvraćanja agresora (akcije NATO-a iznad Banjaluke i Goražda 1994. godine), Vašington i zapadne demokratije su pokazivali začuđujuću toleranciju i blago reagovali na razaranje Bosne, na masakre, koncentracione logore i ubijanje okruženog Sarajeva?!
Ko je garant regionu da sutra ova (prilično srbijanocentrična) inicijativa Open Balkan i ovo povlađivanje režimu u Beogradu neće završiti na sličan način kao 1990-ih – opredjeljenjem samog Beograda da u njoj ne učestvuje i da svoje interese pokuša ostvariti drugim sredstvima uključujući i silu. Pa zar režim to ne radi? Jer što bi cilj režima i dijela društva u Srbiji bio da izgrađuje i razvija odnose s državama i zajednicama koje ne priznaje, ili sa onima koje negira kao nacije, ili sa onima koje negira kao žrtve sopstvene ratne i genocidne politike 1990-ih? Da bi ta inicijativa zaista bila uspješna, zvanični Beograd mora se suočiti s političkom odgovornošću za rat i prema presudi Međunarodnog suda pravde za nesprečavanje genocida u Srebrenici – a da li je to realistično? Zašto bi ovakva vučićevska Srbija na to pristala? Zašto bi države i zajednice koje su bile žrtve velikosrpske agresije na region 1990-ih, danas sarađivale i komunicirale (više od onog što se mora) s ovakvom Srbijom, koja i 30 godina nakon rata insistira na etnopolitici i argumentu zaštite Srba kao opravdanju za mješanje u unutrašnju politiku i narušavanje suverenosti susjednih zemalja. Što bi iko pri zdravoj pameti sarađivao sa Srbijom čije se lice i naličje moglo vidjeti sa naslovnica i ekrana Vučićevih medija u posljednjim sedmicama i danima pred usvajanje Rezolucije o genocidu u Srebrenici?
Otuda i dolazi otpor Open Balkanu, za koji se američka diplomatija nada da će smekšati u BiH i Kosovu nakon usvojene rezolucije. No reakcija režima u Beogradu na rezoluciju proizvela je samo suprotan efekat, konsternaciju, strah i prezir susjeda.
Crvene linije, gdje ste?
Otkud toliki prag tolerancije SAD-a i zapadnih demokratija spram vučićevske politike u posljednjih 6-7 godina. Otkud tako ignorantski odnos prema jasno iskazanoj namjeri Beograda da preko državno‑crkvenih i medijskih agenata kreira javno mnjenje, utiče na glasače i suptilno mijenja identitetske i političke karaktere susjednih društava?
Od 2016. godine nijedna politička agresija Beograda na region, nijedan oružani upad i demonstracija sile, nisu naišle na snažan ili dovoljno odvraćajući odgovor američke, ali ni evropske diplomatije.
Zapadne diplomate su nijemo, pa čak i s velikim simpatijama gledale na političku kampanju crkve Srbije i prosrpskih i proruskih medija i partija u Crnoj Gori 2020. godine, koje su dovele do obaranja suverenističke vlade i puzeće kontrole Beograda nad važnim sektorima unutrašnje politike jedne NATO članice. Prije toga nezainteresovano su posmatrali nasilne pokušaje obaranja vlasti 2015. godine i državnog udara 2016. godine, koje su nosile ruski potpis, i bile podržane od strane Vučićevog režima. Premrežavanje Crne Gore srbijanskim i ruskim agentima i osvajanje narativima se nastavlja intezivno na dva polja: identitetskom (obrazovanje, kultura, crkva) i sigurnosnom (policija, pravosuđe, vojska i obavještajna zajednica). Iz Beograda se šalju obavezujuće upute Podgorici o vođenju vanjske politike, o korištenju crnogorskih vojnih i policijskih jedinica i helikoptera, o vođenju revanšističkih krivičnih postupaka protiv političkih protivnika i mislećih intelektualaca, o davanju zakonskih privilegija crkvi Srbiji i srbijanizaciji crnogorskog kulturnog i vjerskog nasljeđa, o načinu provođenja popisa, o promjeni crnogorskih školskih kurikuluma i udžbenika, o nazivu i upotrebi crnogorskog jezika itd. Granice između Srbije i Crne Gore u posljednje četiri godine omekšane su do neprepoznatljivosti.
Ni SAD ni države EU nikada nisu odlučno sankcionisali srbijansku upotrebu oružanog nasilja, otmica, terorizma i demonstracija vojne sile u odnosima prema Kosovu. Nakon otmice kosovskih policajaca jedina je mjera američko sankcionisanje tadašnjeg direktora BIA-e, nakon čega je usljedila Banjska, a onda i pritisak za Vulinovu ostavku. Neshvatljivo je da nakon ovih oružanih udara na Kosovo nije usljedila međunarodna istraga ili odlučniji pritisci na Beograd da isporuči osumnjičene kosovskom pravosuđu, ili pak ozbiljnije vizne, ekonomske ili transportne sankcije državi, a ne pojedinim apartčicima. Ili možda veća međunarodna kontrola oružanih potencijala Srbije.
I dok se prema Beogradu demonstrira veliko razumijevanje, pritisci američke diplomatije su već godinama usmjereni prema kosovskom premijeru. Vlada Kosova se pritišće da ozakoni asocijaciju opština sa srpskom većinom, prije nego Srbija i Kosovo ne postignu dogovor o međusobnom priznavanju – i još važnije – prije nego Srbija iz svog ustava ne izbriše sve reference na Kosovo kao sastavni dio Srbije. Ovim SAD svjesno guraju Prištinu (i cijeli region) u zamku. Ukoliko Priština formira asocijaciju, makar kao i nevladinu organizaciju, u uslovima nepromjenjenog ustava Srbije i bez eksplicitnog priznanja Kosova – ko garantuje da umjesto priznanja Kosova, Srbija neće momentalno ovu asocijaciju ubaciti kao ustavnu kategoriju svog državnog sistema, dati joj prerogative zakonodavne i izvršne vlasti i tretirati je kao autonomnu oblast unutar “svoje južne pokrajine”. Ko može zabraniti skupštini i vladi Srbije da sutra ozakoni specijalne veze sa tom asocijacijom i insistira da se te veze ostvaruju u skladu sa njenim a ne Kosovskim pravnim poretkom? Time bi se otvorio dualitet ustavno-političkih aspiracija nad asocijacijom kao političkim entitetom unutar Kosova, koji može vremenom postati sporna zona, možda i sa specijalnim međunarodnim nadzorom i statusom. Bila bi to velika pobjeda Beograda u namjeri da kontroliše suverenost i nezavisnost Kosova do nekog novog “američkog odlaska” iz regije.
Izgovori koje američki diplomati koriste da bi opravdali pritisak na Kosovo su često ponavljanje beogradske propagande, pri čemu se ne postavlja ključno pitanje: u konkurenciji dva pravna poretka koji se nadmeću za suverenitetom nad istom teritorijom, po kojem pravnom poretku će se osnovati ta asocijacija i kako osigurati da ona sačuva svoju nezavisnost od srbijanskog državnog poretka koji ne želi priznati državu koja tu asocijaciju treba da osnuje?
U Bosni ni rusifikacija i militarizacija policije i paraobavještajnih struktura RS-a, ni secesionističke prijetnje, ni napadi i zastrašivanja bošnjačkih i hrvatskih povratnika u RS-u, ni demonstriranje sile nad Srebenicom, ni svakodnevno podizanje tenzija i ratnohuškačke retorike u Banjaluci – nisu izazavale adekvatne odgovore SAD-a. Izražavanja “zabrinutosti”, osude, pa čak ni sankcije i ekonomska izolacija nisu zaplašili niti odvratili režim u RS. Dokaz da je režim pupčanom vrpcom vezan za Beograd i Moskvu. Tek su ruska agresija na Ukrajinu i tadašnji planovi Moskve, Beograda i Banjaluke da simultano sa “padom” Kijeva krenu u secesiju RS, probudili zapadne aktere i prisilile ih na dovlačenje neznatnog pojačanja snagama EUFOR-a u BiH. Sve mjere odvraćanja direktno ili preko Visokog predstavnika u BiH, prema režimu u RS-u polučili su trenutni efekat deeskalacije, ali ne i dugotrajnije odvraćanje ili mijenjanje kursa. Pomogle nisu ni stimulativne mjere i njihovo pokroviteljstvo nad koalicijom partija iz FBiH (SDP, NiP i NS) koje su, ne bez uputa SAD-a, odabrali Dodika i Čovića za političkog partnera na državnom nivou i poklonili znatan prostor njihovim kratkoročnim političkim apetitima i dugoročnim strategijama. Kako možemo vidjeti, ni Trojka nema crvenih linija kada je u pitanju isporučivanje taktičkih ustupaka Dodiku i Čoviću u za njih strateškim pravcima: izborna pravila i ustavni sud BiH.
Ipak, ozbiljni efekti američkog vraćanja u BiH jesu se desili na tri polja: veći akcent SAD-a na opremanje, naoružavanje, modernizaciju i zajedničke vježbe sa Oružanim snagama BiH; 2) veća brojnost i aktivnost EUFOR-a i NATO-a i 3) intezivnija upotreba bonskih ovlaštanja u pravcu poništavanja protivpravnih i secesionističkih odluka institucija RS-a, podrške ustavnom uređenju i sudu BiH i obezbjeđivanja novih tehnoloških i finansijskih uslova za fer izbore. I to je dalo određene efekte koji zahtjevaju vrijeme i fokusiranost da bi se razvili u održivo stanje.
Ono što je updaljivo u američkom odnosu prema režimima u RS-u i Srbiji jeste da oni ne žele tretirati ta dva remetilačka faktora u paketu. Oni uporno razdvajaju dvije strane istog novčića i uporno odbijaju vidjeti toksičnost “specijalnih i paralelnih veza” RS-a sa Srbijom, koje su se od instrumenta dejtonskog mira pretvorile u instrumente političkog udruživanja. Kao i sve u Dejtonu, i ovaj prostor za destabilizaciju BiH i regiona, velikosrpskim politikama kreirao je Vašington, a ne Moskva. Srbija se svjesno udružuje sa režimom u RS-u, a svi sukobi između dva režima su hinjeni i inscenirani. Srbija kupuje i pokreće vojnu proizvodnju u RS-u, obučava dijelove policije RS-a, vodi paraobavještajnu strukturu u RS-u, dijeli sa Banjalukom obavještajne podatke, analize i procjene, (p)održavaju i koriste zajedničke kriminalne narkostrukture, omogućuje Banjaluci kanale uticaja u međunarodnoj areni, preko Crkve Srbije organizuje i finansira srpske ultranacionalističke i esktremističke organizacije i srpsko‑ruske asocijacije, zajedno promovišu i rade na strateškim vezama s Rusijom i Kinom, kroz propagandu, političko-crkvene spektakle i vojne i policijske vježbe demonstriraju udruženost srpskih institucija i lidera, RS prepisuje zakonska rješenja od Srbije i upodobljuje svoj administrativno-pravni, poreski, finansijski i kulturni prostor Srbiji.
Praktično Srbija i RS već žive fungirani u jedan kulturni i politički prostor, i njemu se užurbano identitetski i politički dodaje Crna Gora. Pitanje je vremena i načina da se to referendumski, deklerativno i silom “ozakoni” u “povoljnom trenutku”. Ipak, Vučić nikada nije dobio packu od Vašingtona zbog kreiranja ovakvog formata “srpskog sveta”.
Militarizacija Srbije kao crvena linija ili ipak ne?
Trenutno američka diplomatija ima samo jednu crvenu liniju prema Srbiji – ne omogućuje Beogradu pristup američkom i britanskom naoružanju i vojnoj tehnologiji. Tačnije, još uvijek zabranjuje prodaju Beogradu oružja, vojne i dualne tehnologije zapadnog ili drugog porijekla, koje su u cijelosti proizvodene ili imaju u sebi kritične komponente licencnog porijekla iz država tzv. anglosfere (države članice UKUSA).
Vojni kapaciteti, porijeklo vojne tehnike i mogućnosti nabave sofisticiranog ili oružja masovnog uništenja su jedna od najsenzitivnijih tema u odnosu SAD-a prema pojedinim državama.
I zato je prosto nevjerovatno da američka diplomatija tako benevolentno gleda Vučićev režim kako se intezivno naoružava ruskom i kineskom vojnom tehnikom. Da Srbija iza sebe prije samo tri decenije nije imala četiri rata, niko možda ne bi ni postavio to pitanje. Ali poznajući recentu istoriju regiona i gledajući političku i oružano-hibridnu intruziju i demonstracije vojne sile prema Kosovu (i regionu), sada u trećoj godini ruske agresije na Ukrajinu bilo bi politički legitimno i mudro da Vašington i zapadne adrese napokon dovedu u pitanje trenutni vojni arsenal i naoružavanje Srbije.
Nevjerovatno zvuči da su SAD i zapadne države nakon Banjske, nakon otmice kosovskih policajaca dozvolile da Srbija krajem 2023. i početkom 2024. godine uveze 11 borbenih helikoptera Mi-35 ruske proizvodnje kupljenih od članice EU Kipra. Dozovljeno je da nakon Banjske članica NATO-a Francuska opskrbi Srbiju najsavremenijim vojnim radarima kompanije Thales: 4 radara GM400 Alpha (radijusa osmatranja 515 km, cinik bi rekao u opsegu Open Balkana), 6 radara srednjeg dometa GM200 i 12 taktičkih višenamjenskih radara malog dometa GS40. Saradnja s francuskom vojnom industrijom se nastavlja i trenutno se pregovara oko kupovine francuskih višenamjenskih borbenih mlaznjaka Rafal, protivavionskih raketnih sistema i laserski vođenih raketa FZ275 za srbijanske borbene helikoptere H145M klase HForce 3 (kupljenih od njemačko-francuskog koncerna Airbus).
SAD već deceniju tolerišu neuobičajeno visoku koncentraciju i operativnu popunjenost aktivnih vojnih baza vojske i žandarmerije u blizini granice sa Kosovom. Cinik bi se zapitao da li to Srbija očekuje napad is pravca Kosova? Tolerišu Srbiji brojne vojne manevre, nagomilavanja oružanih snaga i demonstracije vojne sile, kakva je bila ona na granici sa Kosovom u septembru 2021. godine. Nedugo nakon početka ruske agresije na Ukrajinu februara 2022, kineska vojska je prvi put u svojoj istoriji izvela jedan međukontinentalni vojni aviotransport strateškog značaja (bez sletanja u treće zemlje), u kojem je nekoliko kineskih vojnih transportnih aviona u sukcesivnim letovima u dva dana dopremilo u Srbiju kineski protivavionski sistem srednjeg dometa HQ-22 (FK-3). Da li establišmenti SAD i zapadne demokratije imaju razlog za brigu? Opet bi cinik rekao – ne jer oni neće živjeti u regionu.
Saradnju s Rusijom nije poremetila ni agresija na Ukrajinu. Srbija ne učestvuje u sankcijama prema Rusiji, nastavlja s njom intezivnu vojnu, državno-crkvenu, ekonomsku i političko-diplomatsku saradnju, pa čak se uspijevaju nabavljati rezervni dijelovi za rusku vojnu tehniku u Srbiji. S druge strane Bajdenova administracija zadovoljna je time što Beograd formalno osuđuje rusku agresiju, i što prodaje Ukrajini oružje i municiju – čije pak količine i tehnološke osobine ne predstavljaju prijetnju srbijansko-ruskim odnosima. Pri tome, sve ustupke koje Srbija radi na liniji američkih interesa i zahtjeva, Moskva tumači na jedini mogući način: Srbija to mora jer je okružena NATO alijansom, a Rusija joj je trenutno daleko.
Nakon Banjske i neskrivene vojno-strateške saradnje sa Kinom i Rusijom, imperativ mira u regionu zahtjeva od američke diplomatije da primjeni daleko oštrije mjere prema zvaničnom Beogradu. Poput embarga na izvoz i uvoz naoružanja i vojne opreme u i iz Srbije ili međunarodne komisije za kontrolu naoružavanja Srbije. Za deeskalaciju tenzija u regionu, svako bi bilo dobro zaključenje novog regionalnog sporazuma o naoružanju i međunarodnom nadzoru. Zvaničnom Beogradu, koji daleko najviše u regionu ulaže u oružje i preko svojih stvarnih potreba, ovakav sporazum bi bio čavao u lijes radikalnih pretenzija u regionu.
Umjesto toga Srbiji i njenim povlaštenim trgovcima se ne ograničava ni uvoz, a ni izvoz oružja. Istraživački novinari magazina Radar otkrili su da su privatne firme pod kontrolom Slobodana Tešića, trgovca oružjem koji je “navodno” pod američkim sankcijama, tokom 2023. godine ostvarile izvoz vojnog oružja iz Srbije vrijedan oko 102 miliona Eura, dok je u istom periodu državna firma Jugoimport izvezla 63,8 miliona Eura oružja.
Sve ovo izgleda nije dovoljno da američka diplomatija odlučnije reaguje prema Srbiji. SAD i zapadne države očito ne žele odvratiti Srbiju od njene dalje militarizacije. Svako normalan bi sebi postavio pitanje, kakve poruke susjedi Srbije mogu izvući iz ovoga – naročito u scenariju u kojem Zapad nema mogućnosti ili političke volje zadržati region u svom fokusu?
Ko može garantovati da sutra nova Trampova administracija, na talasu koruptivne poslovne saradnje i trgovine uticajem između bivših Trampovih visokih dužnosnika i režima u Beogradu, neće otpustiti sve dizgine prema Srbiji i omogućiti joj pristup savremenijim i moćnijim oružanim sistemima?
Da li se razmatra mogućnost da bi sutra buduća ruska pobjeda u Ukrajini (a definicija ruske pobjede je daleko šira od definicije ukrajinske pobjede) ili nadolazeća kineska invazija Tajvana, ili eskalacija na Bliskom istoku, mogle bitno rasplamsati vojnu saradnju Beograda sa Moskvom i Pekingom do nivoa koje će dati Srbiji samopouzdanje i resurse da krene u novu ratnu avanturu u regionu?
Ima li demokratija crvene linije ili možda dno?
Crvena linija u odnosima SAD i Beograda, već odavno nije stanje političkih sloboda, ljudskih prava, kao ni potkopavanje demokratskog procesa u samoj Srbiji. Krađe i manipulacije izbornog procesa obesmišljavaju demokratske institucije i izbornu volju građana. Fizički napadi, medijski progoni i zastrašivanja novinara, opozicionih političara, kritičara i ljudskopravaških aktivista stvaraju atmosferu progona i linča neistomišljenika. Monopolizacija medijskog i komunikacijskog prostora od vladinih medija je normalizirana. Divljanje prorežimskih nacionalističkih i klerikalnih ekstremista protiv drugačijih i drugačijemislećih, potpuna politizacija crkve i sakralizacija politike, čine od Srbije vjerski fundamentalističko i sve klerikalnije društvo.
Beograd već decenijama usvaja od Kine tehnologiju i prakse za nadzor građana i opozicije. Razmjenjuje sa Kinom i Rusijom obavještajne podatke, hapsi i isporučuje Moskvi i Pekingu kritičare režima.
Od 2019. godine prema indeksu Freedom Housea Srbija je kvalifikovana kao “djelimično slobodna” država. Prema “V-Dem” indeksu slobode i pravičnosti izbora, slobode okupljanja i govora, građanskih sloboda i ograničenosti izvršne vlasti (Univerziteta u Geteborgu), Srbija je od 2011. u konstantnom padu i trenutno je na vrijednosti 0,25 (od mogućih 1) – ispod Mađarske 0,33, Bosne 0,35, Albanije 0,40, Gruzije 0,47, Kosova 0,49, a iznad Etiopije 0,11, Irana 0,08 ili Bjelorusije 0,04.
Ali, istini za volju, ljudskopravaška agenda i stanje građanskih sloboda odavno nisu vodilje vanjske politike SAD. Izgleda da su korisni samo dok se (polu)odmetnute države i društva silom ili milom ne privedu neokapitalizmu, savezništvu i pojedinim regionalnim interesima američkog establišmenta. SAD sipaju milijarde dolara oružja u Ukrajinu koja je također “djelimično slobodna” (Freedom house) i s V‑Dem indeksom od 0,25 kao i Srbija. Oslonci američke politike i kupci njihovog naoružanja na Bliskom istoku, npr. Saudijska Arabija i Ujedinjeni Arapski Emirati, imaju V-Dem indeks 0,05 odnosno 0,08. Samo zapadni establišment zna čemu služe i šta znače ovi indeksi, imajući u vidu kontradiktornosti ili pak činjenicu da Izrael za 2023. godinu ima V-Dem indeks 0,63 (npr. SAD 0,77 od mogućih 1) i tretira se kao “slobodna država” – iako je prema samom priznanju državnog sekretara SAD-a Blinkena u novembru 2023. godine “previše Palestinaca je ubijeno” u izraelskoj posljednjoj agresiji na Gazu.
Ako tako, s američkim oružjem i aminom, ubija “slobodna demokratija” s V-Dem indeksom 0,63 – ili ako se tako lako naoružava i u američkog saveznika proizvodi neslobodni režim sa indeksom 0,05 – šta susjedi Srbije (koja sa 0.25 stoji, cinik bi rekao u ‘zlatnoj sredini’) treba da očekuju dok gledaju kako američka diplomatija stavlja Beograd u centar njihove regionalne politike ili dok posmatraju američkog ambasadora Hila koji bez imalo ukusa i mjere pokazuje razumijevanje i zavidnu moć nereagovanja prema oružanim akcijama Srbije u susjedstvu?
Genocid, ali bez crvenih linija
Upadljivo je koliko Bajden – Blinkenova administracija u Srbiji ćuti na konstantno režimsko negiranje genocida, veličanje ratnih zločinaca i rata 1991–1999. i neponašanje Srbije u skladu sa sudskim odlukama ICTY i ICJ. Ne čujemo američke diplomate i izaslanike u Beogradu da odnos zvanične Srbije prema ratu i genocidu uzimaju kao kriterij svog odnosa prema Vučićevom režimu. Od Trampovih izaslanika to nismo ni očekivali, ali od demokrata?!
Ponašanje američke diplomatije u Srbiji i regionu na ovom planu može se opisati kao licemjerno ili, blaže rečeno, protivrječno.
Naime, američki izaslanici (od Kirby-ja, preko Scott-a i Godfrey-a do sada Hill-a) uz visoke delegacije SAD-a, zapadnih i zemlje domaćina od 2015. svake godine odaju poštu nacističkim kolaborantima, četničkom komandantu Draži Mihajloviću i njegovim jedinicama koje su učestvovale u operaciji Halyard – spašavanju nekoliko stotina oborenih savezničkih pilota i posada (u zavisnosti od izvora od 350 do više od 500) u julu 1944. u centralnoj Srbiji. Ova revizionistička manifestacija koja se održava u selu Pranjanima u centralnoj Srbiji je relativno novijeg datuma, ali je u posljednjoj deceniji dobila kultno mjesto iz dva razloga. Prvo kao najviše i najpomodnije državno komemoriranje jednom domaćem fašisti, okupatorskom kolaboracionisti i presuđenom ratnom zločincu iz 2. svjetskog rata Draži Mihajloviću. I drugo kao prva javna manifestacija sa državnim i diplomatskim protokolom u Srbiji nakon NATO intervencije 1999. godine, koja je dizajnirana kao povod i tema političkog približavanje i međusobnog “razumijevanja” srbijanskog desničarskog establišmenta i američkih dužnosnika.
Za američku diplomatiju izgleda nije sporna kolaborantska uloga i fašistički karakter četnikog pokreta u 2. svjetskom ratu. Nisu joj sporni ni presuđeni ratni zločini Draže Mihajlovića i drugih četničkih i kolaborantskih lidera (Ljotića, Pećanca, Kalabića, popa Đujovića iz Hrvatske, Tešanovića i Radića iz Bosne, popa Mace iz Crne Gore i brojnih drugih) nad muslimanima, Crnogorcima, katolicima, Srbima, Jevrejima i Romima u dolini Drine i Lima, na Sandžaku, u samoj Srbiji ili u Bosanskoj Krajini i Dalmaciji.
Amabsadorima ne smeta što režim u Beogradu ovu komemoraciju u Pranjanima i amеričko prisustvo tu iskorištava da bi se u Srbiji legitimizirala i učvrstila ideologija četništva i klerikalnog nacionalizma i ekstremizma – a čiji preporod 1990-ih je upravo i bio ideološki temelj vođenja rata protiv susjeda i organizacije zločina i genocida. Većinska je Srbija usvojila propagandni narativ da su četnici jedan od dva “antifašistička” otpora, pa čak ih se uspoređuje sa “nacionalno-liberalnim” pokretom otpora u Francuskoj ili Grčkoj. Taj narativ olakšava i američkim diplomatama da prisustvuju ovim spektaklima, iako je istina posve drugačija – oni se klanjaju djelima fašista i ratnih zločinaca. Ko god poznaje išta od istorije Srbije i Jugoslavije, prepoznaće da je američka diplomatija ovdje zaglavila u kaljuzi podrške rehabilitaciji četništva u Srbiji, u podršci radikalizaciji i teritorijalnim pretenzijama Srbije, i juče i sutra.
Kako objasniti da američka diplomatija sa jedne strane podržava Rezoluciju o Srebrenici i osuđuje genocid srpskih nacionalista u Srebrenici – a s druge strane aktivno doprinosi rehabilitaciji one četničke i fašističke ideologije u Srbiji koja je u novim istorijskim okolnostima i formatima proizvela Srebenicu juče, danas Banjsku, sutra neki novi teror?
Da li američki pristup regionu koji na jednoj strani umiruje žrtve genocida i uvjerava Bosance i Hercegovce da su sigurni, a na drugoj strani podržava nasilništvo, radikalizam i velikodržavne politike i ideje Srbije, uopšte održiv i dokle?
Ako američka diplomatija želi ostati barem ideološki neutralna i fer prema istorijskim činjenicima i sjećanju na svoje borce u 2. svjetskom ratu, onda bi ambasador Hill podržao sasvim drugačiju manifestaciju – onu koja bi pored sjećanja na 400 ili 500 spašenih od strane četnika, obilježavala i oko 2000 spašenih američkih i savezničkih pilota od strane partizanskih i jedinica NOVJ.
Zašto američka administracija oficijelno tetoši četničku Srbiju, koja danas baštini nasljeđe poraženih kolaborantskih i fašističkih politika? Zašto ignoriše i ne obilježava antifašističko nasljeđe partizana – ako ništa ono barem prema poštovanju prema saborcima koji su u 2. svjetskom ratu jedini u Jugoslaviji ginuli na istoj strani kao i Amerikanci?
Ram za sliku zadovoljne Srbije?
Američkoj diplomatiji (posebno Džejmsu O’Brajanu i Hill-u) sve ove činjenice i istorijske lekcije, kontroverze i protivrječnosti koje se ukrštaju nad regionom i Srbijom nisu nepoznanica. Vašingtonu nije nepoznat kapacitet i istorijski apetiti Srbije za nasilnim provođenjem svojih interesa i teritorijalnih aspiracija u posljednjih 120 godina.
Pa zašto danas, nakon 150.000 izgubljenih života, od čega samo u Bosni oko 110.000, toliko američko tolerisanje vučićevske Srbije i njenih nacionalističkih frustracija?
Američka diplomatija odavno je prepoznala i po svemu sudeći ima razumijevanja za centralnu temu svesrpskog nezadovljstva vučićevske Srbije, koja ukratko glasi: mi se ne mirimo s postdejtonskim i postkumanovskim granicama Srbije, želimo moć i savezništva, posebno sa SAD-om, koja će nam jednog dana omogućiti restituciju velike Srbije.
Uz ovu centralnu temu u paketu idu i druge srbijanske frustracije: ne mirimo se s našim porazima u ratovima 1990-ih, niti sa granicama i suverenostima nastalih država; ni da naša polupobjeda u vidu Republike сrpske (RS) bude reintegrirana u suverenu državnu strukturu Bosne i Hercegovine (BiH), ne mirimo se sa postojanjem Crnogoraca kao zasebnog nacionalnog ili etnovjerskog identiteta, niti da se u susjednim državama (pa čak i unutar Srbije) izgrađuju neke regionalne posebnosti srpskog identiteta (bosanstvo, hercegovstvo, vojvođanstvo) nad kojim naša država i crkva nemaju kontrolu i zadnju riječ; ne priznajemo presude ICTY-a i ICJ-a i ne mirimo se sa odgovornošću institucija Srbije i RS za rat i genocid; i, naravno, ne mirimo se da BiH, Kosovo i Crna Gora kao suverene države uđu (ili budu) u euro‑atlantske saveze, već samo kao marionetske tvorevine ili države čiji je status, unutrašnja suverenost i/ili vanjska politika pod snažnim uticajem Beograda.
Ovaj pristup regiji nije ništa novo, već samo “vučićevsko-dodikovsko” izdanje starih aspiracija, koje je Beograd pokušao ostvariti na ruševinama druge Jugoslavije.
Može se postaviti teza da je američka diplomatija detektovala i usvojila “nezadovljstvo postmiloševićevske Srbije” kao centralnu liniju svog postоbaminovog povratka u region. Svojim pokroviteljstvom Open Balkana centriranog oko Srbije i tolerisanjem pansrpskog nacionalizma, ekspanzionizma i militarizma u regiji, čini se da američka diplomatija i saglasna evropska mišljenja ustvari iscrtavaju ram za rješenje svesrpskog nezadovoljstva AVNOJ-evskim granicama Srbije. Ram za suštinsko omekšavanje, redefinisanje ili brisanje tih granica, što bi u budućnosti trebalo postati ram za sliku “zadovoljne” i “prozapadne” Srbije.
Da li se može pretpostaviti da u novom ramu za sliku zadovoljne Srbije, Vašington želi projicirati imidž “prozapadne” neoliberalne, Srbije kao regionalnog američkog partnera, sutra saveznika, možda i članice NATO-a? Srbija koja bi možda po svojim osobinama stajala negdje između Rumunije i Albanije, te bila karika u lancu između južnog i istočnog krila NATO alijanse?
Ako i postoji ovakva američka projekcija Srbije, da li je ona realistična? Mogući odgovor možda glasi da je realistična onoliko koliko se će se regionalne aspiracije Srbije namiriti kao preduslov lojalnosti Vašingtonu. A onda slijedi potpitanje – koliko se to treba namiriti vučićevska Srbija u regionu da prestane isijavati kleronacionalističko nasilje i nestabilnost te postane stabilni saveznik Zapadu (cinik bi rekao i “pristojna” četnička država)?
Izmijenjeni globalni kontekst i veliko američko napuštanje politike principa, međunarodnog prava i ljudskopravaškog multilateralizma postavili su mizanscen za nešto što je nekad bilo nezamislivo – sliku Srbije u NATO-u. I ova pomisao ne bi bila prvi put izrečena. Svojevremeno je Milošević u sred kampanje anihilacije Albanaca na Kosovu, a prije konferencije u Rambujeu, ponudio Olbrajtovoj da SRJ uđe u NATO alijansu, a da Beograd zadrži kontrolu nad Kosovom. No, ipak, Milošević je bio kasapin Balkana, a SRJ polulegalna tvorevina, i u tadašnjem kontekstu takva ideja je bila suluda. Ni vučićevska Srbija nije savršen kandidat, ali s njom može da se radi, i za vrijeme i poslije Vučića.
Čini se da je američki pristup Srbiji i regionu trenutno podređen darvinističkoj realpolitici moći: nema pravila osim onih koja mi stvaramo u hodu i u skladu s dometom naše moći i interesa; sve je dozvoljeno i sva vruća pitanja mogu biti otvorena (kao “Open Balkan”) ako imaš dovoljno prerogativa moći i prilagodljivosti da to provedeš kao agendu; naši saveznici biće oni koji su dovoljno moćni da u svojoj regiji zadovoljavaju svoje interese, ostajući lojalni i ne narušavajući globalne interese SAD-a. I Srbija se tu pokušava pozicionirati, što može da bude neizvjesno, bolno i sa puno žaba koje se moraju progutati – poput rezolucije o Srebrenici, ili raskidu s ipak slabom Rusijom, preslabom da dopre do Beograda i dalekom Kinom.
Ali u biti pitanje je vrlo jednostavno. Koliko demokratske zemlje zapada i SAD mogu podnijeti vućićevske i rusifikovane Srbije, kako bi je prihvatili za partnera i saveznika? Koliko je puno Rusije ili Kine u Srbiji (ili u Crnoj Gori, Bosni) previše za zapad, i koliko malo je demokratije i ljudskih sloboda premalo, da bi Srbija bila prihvatljiva kao članica EU i NATO-a? Koliko je to malo ili puno ubijenih muslimana dovoljno da bi se klero-nacionalistički zelotizam RS-a i Srbije razmontirao, a dejtonski kavez skinuo s građana BiH?
Odgovori na ova pitanja se naziru u nadolazećem vremenu i mogu se uslovno usporediti s globalnim pitanjem danas: koliko je mrtvih Palestinaca previše mrtvih Palestinaca da bi se stvari nazvale pravim imenom? ili: koliko je Majdan i ruski gas juče, koštao ukrajinskih i ruskih života danas? ili: koliko sutra tajvanskih života za SAD vrijedi Tajvan?
Vrijeme teče i donosi odogovore.
