Gaza, foto: AFP
Regionalni multietnički i multireligijski sukobi stvorili su nestabilno sigurnosno okruženje u kojem su rizici i ranjivosti postali raznovrsniji i vidljiviji. Brojni sukobi podržani mitologijom, nacionalizmom, etničkom mržnjom i vjerskim ekstremizmom kao mobilizirajućom ideologijom, stvorili su eksplozivno, opasno i traumatično globalno okruženje u kojem se energično i brutalno osporava multietnička/vjerska saradnja i tolerantnost. U nedostatku odlučujuće borbe za svjetski demokratski poredak, međunarodnoj zajednici preostaje fluidna, fragmentirana i staromodna borba protiv međurasne, međureligijske i međukulturalne mržnje i neprijateljstva, stvarajući nove višestruke prijetnje koje mogu eksplodirati u globalnu eskalaciju sukoba civilizacija, s dramatičnim posljedicama po čovječanstvo. Svjedočanstvo tome je sukob u Gazi i agresivni rat Rusije protiv Ukrajine, koji prijete da eskaliraju u opći sukob različitih nacija i religija.
Najveći problem logike “etničko/vjerske sigurnosne dileme” nije samo strah od napada već prvenstveno neslaganje oko toga ko će kontrolirati sporne dijelove “svete” zemlje. Neki teoretičari tvrde da samo potpuno teritorijalno razgraničenje različitih etničkih/religijskih grupa može podržati uspostavljanje netaknutog i trajnog mira. Za njih, multietnički/religijski dijalog ne može inspirisati etničke/religijske grupe i centralnu vlast da krenu ka nenasilnom rešavanju sukoba i multietničkom/religijskom stvaralačkom suživotu bez jasne definicije ko će imati konačnu moć kontrole nad spornom „svetom zemljom”. Ova logika “etničke/religijske sigurnosne dileme” inherentno podrazumijeva masovni transfer stanovništva u regionima sa mješovitim etničkim/vjerskim okruženjem.
Brojni teoretičari naglašavaju logičke nedostatnosti ove “sigurnosne dileme”. Za njih podjela multietničke zajednice nije ništa drugo do zagovaranje etničkog čišćenja s teškim problemima moralnog hazarda bez ikakvih garancija da se etničke/vjerske grupe neće ponovo vratiti nasilju. Ova grupa teoretičara naglašava da se ova logika “etničko/vjerske sigurnosne dileme” ne može povezati s mirnim ishodom i podržavaju međunarodnu zajednicu da ne podstiče podjelu kao rješenje sukoba u multietničkoj zajednici. Oni radije podržavaju teritorijalni integritet države nego teritorijalnu podjelu u slučaju oštrog etničkog/vjerskog spora. Kao i u prethodnoj logičkoj konstrukciji, ni ovaj model ne vidi mogućnost kako multietnički i vjerski dijalog i suradnja mogu spriječiti nasilne sukobe između različitih etničkih i vjerskih grupa.
Nedostatak jasne ideje o rješavanju sukoba u mješovitoj etničko/vjerskoj zajednici (državi) i nejasnoće oko pravnog odnosa između samoodređenja naroda i teritorijalnog integriteta države, kao principa međunarodnog prava, doveli su do neuspjeha da se uspostavi jasan model “etničko/vjerske sigurnosne dileme” koji bi mogao kreirati efektivan uticaj na odnose između etničkih/vjerskih grupa i centralne vlade u spornim regijama.
Premda su mnogi pravnici i praktičari umnogome doprinijeli razvoju diskursa različitih dimenzija odnosa između međunarodnopravnih principa samoodređenja naroda i teritorijalnog integriteta države, oni i dalje ne uspijevaju identificirati zašto odnos između ovih načela međunarodnog prava, ne može ohrabriti manjinske etničke/vjerske zajednice i centralnu vladu, od kojih nijedna ne želi nužno izazvati nasilnu konfrontaciju, da učine racionalan izbor koji u sprezi sa izborom drugog ne vodi do nasilnog sukoba.
Nasilni i uporni sukobi u multietničkim/vjerskim zajednicama koji su rezultat istorijskog antagonizama koji nastaju između etničkih/religijskih manjinskih grupa i centralne vlade, opresivan tretman manjinskih grupa kao i napor manjinskih zajednica da se odvoje od matične države, spriječavali su svaki poticaj za rješavanje ili prevenciju izbijanja sukoba.
U tipičnom sporu između manjinskih etničko-religijskih grupa, koje se pozivaju na pravo naroda na samoodređenje, i centralne vlade, koja se oslanja na pravo zaštite teritorijalnog integriteta države kao principa međunarodnog prava, gdje svaka od njih traži da princip na koji se poziva opravda njenu poziciju i reguliše ishod spora u njenu korist. Kako i jedan i drugi princip imaju istu pravnu snagu, i kako oba imaju status najviših pravnih normi Međunarodnog prava (ius cogens), koje se međusobno inherentno isključuju, pravni sukob između tih međunarodno-pravnih principa postaje neizbježan. I umjesto da doprinose miru, kao što je bila prvobitna namjera svakog od njih, ova dva pravna principa intenziviraju pravni sukob, koji promovira i legalizira unutarnje političke sukobe i nasilje.
U ovom pravnom matriksu i etničke/vjerske grupe i država postaju žrtve sopstvenog straha od nestajanja. Manjinske grupe su u strahu da će država izvršiti nasilnu političku i pravnu centralizaciju u kojoj će njihov identitet biti doveden u pitanje, što će međunarodna zajednica priznati kao ishodište međunarodnog pravnog principa zaštite teritorijalnog integriteta. S druge strane, centralna vlada se plaši da će kroz decentralizaciju državne uprave manjinske grupe dobiti visok stupanj autonomije što bi moglo voditi disoluciji države što bi međunarodna zajednica mogla priznati kao pravo naroda na samoodređenje. Taj međusobni strah koji je uspostavljen između etničkih/vjerskih grupa i centralne vlade neminovno izrasta u resurs unutarnjeg sukoba koji definitivno izrasta u duboki socijalni patološki pesimizam koji izrasta u fertilnu podlogu korupcije, nepotizma i organiziranog kriminala, što ostaje pod zaštitom ovih principa međunarodnog prava.
Ostaje otvoreno pitanje da li se i kako međunarodni pravni poredak može rekonstruirati, kroz uvođenje novog pravnog odnosa između ovih principa, kako bi se otvorio prostor za njihovo međusobnu prožimanje što bi motiviralo etničke/vjerske grupe i centralnu vladu, da izaberu racionalan izbor koji će smanjiti njihova međusobna strahovanja a time i vjerovatnoću njihovog međusobnog sukoba.
Rješenje koje se javlja u ovoj logici uključuje ideju da se modifikacija postojećeg pravnog odnosa između principa samoodređenja naroda i teritorijalnog integriteta države realizira sa uvođenjem „principa blagostanja ljudi“ (Human Well-Being Principles – HWPs) kao korektivne “ius cogens” norme međunarodnog prava. Stvaranje ovog novog trianglarnog pravnog odnosa između ovih odlučujućih “ius cogens” normi Međunarodnog prava otvara širi prostor u kojem međunarodna zajednica dobija širu aktivnu i legitimnu ulogu u prevenciji unutarnjih sukoba uz obezbjeđivanje unutarnjeg razvoja i demokratizacije države.
Uspostavljanjem ove nove ravnoteže između ovih principa međunarodnog prava, oba principa mogu egzistirati zajedno, ili će jednom biti dozvoljeno da prevlada nad drugim. Ali u oba slučaja, ishod zavisi od respekta principa ljudskog blagostanja (HWPs). U tom kontekstu, svaki od ranije sukobljenih principa doprinosi realizaciji principa ljudskog blagostanja sa čime se svaki princip razvija u podršku drugom principu. Sada u teoriji i praksi, ni pravo na samoopredjeljenje naroda (secesija) niti pravo na zaštitu teritorijalnog integriteta (suvereniteta) države ne smiju ugroziti „principa blagostanja ljudi“ dakle, razvoj demokratizacije i ljudska prava i sigurnosti i mira.
Centralna vlada i manjinske nacionalne etničke/religijske grupe ne mogu koristiti strategiju koja rezultira sukobom. Ni jedan od participanata ne smije da podriva razvoj i demokratizaciju ni matične države ne manjinske zajednice, čime se otklanja dilema izazvana strahom učesnika da će drugi napustiti međusobnu saradnju i koristiti silu u cilju realizacije svog cilja. U ovom triangularnom modelu „etničko/vjerske sigurnosne dileme“, kao racionalni učesnici, svaka strana će izbjegavati strategiju koja bi mogla dovesti do najgoreg mogućeg ishoda – sukoba.
U ovoj “etničko-vjerskoj sigurnosnoj dilemi” centralna vlast dobija međunarodno pravnu garanciju da manjinske etničke/vjerske grupe, bez obzira na svoju želju i pravo na odvajanje, ne mogu obustaviti međusobnu saradnju i ugroziti ekonomski i politički razvoj i demokratizaciju države i manjinske zajednice. Manjinske grupe ne smiju koristiti silu za odvajanje. Istovremeno, manjinske nacionalne etničke/vjerske grupe imaju međunarodno pravnu garanciju da centralna vlast, bez obzira na njenu želju i pravo da obezbijedi što viši stupanj pravne i političke zaštite teritorijalnog integriteta države, ne može odustati od međusobne saradnje, razvoja i demokratizacije države i manjinskih nacionalnih zajednica, niti pak smije koristiti silu u cilju centralizacije države.
U ovoj “etničko/vjerskoj sigurnosnoj dilemi”, ako centralna vlada decentralizira državu a pri tome poštuje i razvija principe blagostanja čovjeka (HWPs), dok manjinska grupa traži secesiju bez poštovanja i razvoja tih principa, teritorijalni integritet države uživa snažnu podršku i punu zaštitu u međunarodnom pravu i u djelovanju međunarodne zajednice. U ovom slučaju, međunarodna zajednica mora da preduzme sve pravne i političke mere da podrži centralnu vladu i spriječi nelegalnu secesiju. To vrši pritisak na manjinske grupe da se suzdrži od nasilne secesije i da se vrate promociji i razvoju principa blagostanja čovjeka (RWPs) i saradnji sa centralnom vladom.
S druge strane, ako manjinska grupa traži odvajanje od matične države uz puno poštovanje i razvijanje principa ljudskog blagostanja (HWPs), dok centralna vlada traži centralizaciju države u odsustvu respekta i razvoja principa ljudskog blagostanja, međunarodna zajednica mora strogo poštovati pravo na secesiju i intervenirati u unutrašnje stvari država u korist manjinskih grupa. To bi izvršilo pritisak na centralnu vladu da se suzdrži od nasilne centralizacije i da u isto vrijeme promovira i poštuje principe ljudskog blagostanja (RWPs) i da suradjuje sa manjinskim grupama.
Ako oba učesnika istovremeno visoko poštuju HWPs i insistiraju na sopstvenim interesima (odvajanje od matične države subnacionalnih grupa, i očuvanje teritorijalnog integriteta suverene države) konkurencija između njih prelazi sa teritorijalnog pitanja na pitanje poštovanja i realizacije principa ljudskog blagostanja (HWPs).
U ovom modelu “etničko-vjerske sigurnosne dileme” pravna korekcija odnosa između prava naroda na samoodređenje i prava zaštite teritorijalnog integriteta države, kao principa međunarodnog prava, sa uvođenjem principa ljudske dobrobiti (Human Well-Being Principles – HWPs), kao novog korektivnog principa medjunarodnog prava, obezbjeđuje se međunarodno-pravna garancija za preživljavanje države i manjinskih grupa uz permanentni razvoj principa ljudske dobrobiti (HWPs). To eliminira strah kod participanata što omogućuje stvaranje međusobnog povjerenje između njih.
Sada u prvom planu više nije pitanje ko će vladati spornim dijelom “svete zemlje”. Sada se fokus pomjera na razvoj principa ljudskog blagostanja – Human Well-Being Principles (HWPs). Od realizacije principa ljudskog blagostanja kao principa međunarodnog prava, ovisi mogućnost ostvarivanje principa samoodređenja naroda i principa teritorijalnog integriteta države.
Ostvarivanje ovih principa u ovom modelu “etničke/vjerske sigurnosne dileme” ne ovisi više od posjedovanja moći i sile u rukama učesnika, kao što je to u sadašnjem međunarodnom poretku. Sada ostvarivanje principa samoodređenja naroda ili principa teritorijalnog integriteta države ovisi od toga koji je participant (manjinske etničke/vjerske grupe ili centralna vlada) sposoban da ponudi i obezbijedi: a) viši nivo demokratizacije društva; b) viši nivo poštovanja prava i sloboda čovjeka i manjina; c) bolji ekonomski prosperitet za život ljude; d) bolji i viši stepen vjerovatnoće implementaciju programa “HWP”; f) viši stepen uvjerljivosti da je sposoban da sprovede svoju politiku razvoja i demokratizacije zajednice.
U ovom rekonstruiranom modelu međunarodnog pravnog poretka, principi samoodređenja naroda i teritorijalnog integriteta države dovedeni su u službu principa ljudskog blagostanja (HWP) što poništava racionalnosti sukoba u “etničko/vjerskoj sigurnosnoj dilemi”. Slično tome, pošto se principi više ne isključuju međusobno (jer svaki doprinosi drugačijem cilju, a ne zavisi od drugog), borba za uspostavljanje vlastitog „ja“, bilo kao nova država ili kao teritorijalno integrisana država, je izbjegnuta. I konačno, kako je sukob između ova dva principa podređen ostvarivanju poštovanja principa HWP-a, svaki doprinosi najvišim standardima poštovanja HWP-a, i manje očigledno zavise jedan od drugog. Konkurencija između ovih principa sada se pomjera od sukoba ka demokratizaciji zajednice.
U ovom novom međunarodnom pravnom poretku, centralna vlada i manjinske grupe su u istoj poziciji. Šta god podnacionalna grupa ili centralna vlada odlučile, svaka može postići svoj najbolji mogući ishod (otcjepljenje za manjinske grupe, teritorijalni integritet države, za centralnu vladu) samo provođenjem politike HWP-a, umjesto nasilnog vođenja strategije secesije ili centralizacije države.
Ovom rekonstrukcijom međunarodnog pravnog poretka, centralna vlada i subnacionalne grupe inherentno su uključene u „novu progresivnu igru konflikta“ koja onemogućava korišćenje „lažnog nacionalnog“ interesa kao pokrića za korupciju, nepotizam i organizirani kriminal. Ovom rekonstrukcijom međunarodnog pravnog poretka, principi ljudskog blagostanja (HWP) izdefinitivno rastaju u centralni fokus međunarodnog mira i sigurnosti.
Pitanje koji participant manje ili više poštuje ili nepoštuje principe ljudske dobrobiti (Human Well-Being Principles (HWPs) je tehničko pitanje koje riješava međunarodna zajednica u ovisnosti od historijskih okolnosti i pravno-političke situacije u datom slučaju.
(Nedzad Bašić, Violence In The Shadow of International Law: From Legel Dispute to Political Conflict, Scholars’ Press, 2018)
